Gersa RRUDHA
E gjithë jeta dhe historia shqiptare, si një strukturë afatgjatë e karakterit të saj të përgjithshëm, paraqet një fenomen të çuditshëm rreshtjeje dhe dobësie qytetërimore dhe ideologjike. Dhe kjo ndodh në një kohë e në një hapësirë të gjendur në mes të një morie të madhe ndikimesh nga më të fortat dhe më ndryshim-sjellëset. Nuk ka dyshim se në krijimin e kësaj situate kanë kontribuar arsye të ndryshme shtrënguese e të jashtme historike-politike apo edhe shoqëroro-psikologjike. Por nga një pikëpamje thjesht kombëtare, mos-fokusimi tek edukimi si mjeti dhe rruga më e mirë e formimit të duhur të karakterit ka qenë një arsye me rëndësi dhe një faktor vendimtar i prapambetjes sonë. Ja, pse edukimi duhet të konsiderohet sot si kyçi i çdo lëvizje shoqërore që mund të mendohet për zhvillimin e një Shqipërie të modernizuar. “Realizimi i trajtimit të karakterit të shqiptarit duhet të fillojë nga shkolla edukuese” ka qenë përherë thirrja kushtruese e mendimtarëve tanë më të spikatur. Po tani, cili vallë është stadi i njëmendtë i edukimit të njeriut shqiptar? A kemi arritur vallë të ndërtojmë një shkollë edukuese?
Një vepër emblemë e një lëvizjeje, që përfshin një pjesë të rëndësishme të një programi të tërë pedagogjiko-edukativ të vendosur përpara brezave të ardhshëm, mund të konsiderohet e e famshmja “Shkolla dhe karakteri” e F.W.Forster. E konceptuar në fillim si një kontribut për pedagogjinë e bindjes dhe reformën e disiplinës shkollore, përmbajta e këtij libri përgjatë kohës u zgjerua derisa të formësonte një pedagogji të vërtetë morale, bazuar në prirjen e përhershme të autorit për të trajtuar çdo problem edukativ në lidhje të ngushtë me problemet e përjetshme të jetës shpirtërore dhe qytetërimit. Për të arritur një edukim të vërtetë, sipas tij, pedagogjia nuk mund të mos interesohet as për qëllimet supreme të jetës e as të problemeve të saj etiko-politike, ashtu siç nuk mund të ketë një edukim efikas të një populli pa një ideal të moralitetit publik. Nëse braktiset sforcimi i vazhdueshëm dhe angazhimi për racionalitetin e politikës, atëherë “forcat e nëndheshme” ose “pushtetet e fshehta” kanë për ta shkatërruar atë brutalisht, duke zeruar edhe çdo përpjekje konkrete të edukimit.
Themeli i vërtetë i edukimit zhvillohet në promovimin e ndërgjegjies personale, të konsideruar në një “unitet etik të forcave të veta psiqike”, ashtu siç dhe edukatori i vërtetë është ai që di ta ndihmojë nxënësin, studentin, fëmijën apo të riun për “arritjen e një vetë-organizimi shpirtëror efikas”. Në këtë kuptim, edukimi real apo i njëmendtë, që aq shumë na nevojitet sot t’ia diktojmë gjeneratës së re shqiptare, është kapaciteti për të dalluar në jetë atë që është thelbësore nga ajo që është e përkohëshme, e rastësishme, kurse karakteri që duhet të ngulisim është ajo forcë që manifeston, edhe në mënyrën e sjelljes ndaj jetës, këtë lloj dallimi. Për këtë arsye, edukimi i kësaj tipologjie karakteri nuk mund të shihet i ndarë nga funksionet e tjera të edukimit. Ushtrohet një veprim i vërtetë edukues mbi karakterin vetëm atëherë kur të arrihet të lidhet çdo aktivitet, në dukje edhe thjesht teknik, me detyra e përfundime morale, të frymëzuara prej tyre. Në të kundërt, e prish karakterin çdo lloj pedagogjie që i trajton në mënyrë të veçuar apo të ndarë nga njëra-tjetra dhe nga ky lloj qëndrimi, lëndët e veçanta të mësimdhënies, duke mos ditur të lidhë ato me interesat më themelore të shpirtit njerëzor. Madje, një pedagogji e tillë arrin deri aty sa të shpjerë në një shpërbërje të psiqikës së individit, në izolim nga gjithçka të çdo aktiviteti të tij, duke edukuar kështu kah mungesës së atij karakteri të vërtetë për të cilin folëm. Ja, pse shkolla dhe edukimi i sotëm duhet ta shmangin urgjentisht këtë tipologji edukimi, pasi simptomat e saj duket të jenë goxha të shpërhapura në të gjitha nivelet e sistemit tonë arsimor.
Për t’u medituar me një interes të veçantë është edhe theksimi që i jep Forster-i në kryeveprën e tij detyrave sociale të shkollës dhe edukimit politik. Nëse do të pyeteshin sot shumica e pedagogjistëve se ç’kuptohet me pedagogji sociale, askush s’do të mund të përgjigjej me saktësi. Ndërkohë që është më se e qartë se, në kuptimin në të cilin e përdor pedagogjisti i madh gjerman, ajo dëfton një detyrë plotësisht konkrete dhe urgjente: edukimin e instinkteve sociale të nxënësve dhe studentëve, derisa ata të shndërrohen në një ndihmesë pedagogjike për edukimin. Ndaj, edukimi social në shkollë duhet të synojë para së gjithash të stabilizojë marrëdhënie të drejta me “opinionin publik” të nxënësve, t’i bëjë ata të kapërcejnë atë lloj “tmerri të bardhë” tek i cili strehohen shpesh të rinjtë prej turpit të veprimeve të tyre, t’i ndihmojë ta organizojnë vetë qeverisjen disiplinore dhe ndihmën e ndërsjelltë në mënyrë vërtet pedagogjike. Ndaj, për të qartësuar atë ç’ka është e mirë dhe e keqe, bashkë me pastrimin dhe formësimin etik të “shpirtit të klasës”, bazën e çdo suksesi, edukuesi nevojitet të diskutojë hapur me ta idetë mbi jetën e shkollës, në mënyrë që ai të mos jetë e të mos duket para syve të tyre si “një lloj mbrojtje e organizuar nga ana e të rriturve kundra të rinjëve”, nëse do të donim të perifrazonim një paradoks goxha të spikatur të Bernard Shout. Një tjetër aspekt që Fosteri e dënon me forcë janë rreziqet morale me të cilat përballet evolucioni demokratik, duke mos dashur aspak të akuzojë për to demokracinë, por të dëshmojë se është “absolutisht e domosdoshme të kundër-peshohet tirania e shumicës me edukimin e karakterit”. Sepse pa një kurajo të re morale, pa një pavarësi të karakterit të rrëenjosur thellë tek çdo individ, evolucioni demokratik do të mund të kthehet në një degjenerim të keq të saj. Sipas autorit, duhet ta shtrijmë akoma dhe më tepër konceptin e “tradhëtarit”, për ata njerëz që i dorëzohen vendimeve të një komisioni për frikë apo oportunizëm, për ata politikanë që jepen pas “populizimit” apo për ata qytetarë që shkurtësisht përqafojnë atë kauzë që është më popullore në atë moment, pikërisht sepse është popullore, e kështu me radhë. “Të gjithë këta”, shpjegon ai, “janë burracakët dhe tradhëtarët e epokës së re”!
Një edukim i tillë social ka një funksion përgatitor të pazëvendësueshëm për edukimin civil dhe politik, dy aspekte të tjerë fortësisht të rëndësishme në tërësinë edukative që propozonte Forsteri, por nuk arrin të zëvendësojë as njërin dhe as tjetrin. Përkundrazi, ajo ç’ka na udhëheq apo jo kah një ndërgjegjie të vërtetë politike varet nga ndikime shumë më të thella. Në politikë nuk bëhet fjalë të jetosh e të punosh në harmoni me ata që kanë të njëjtat qëllime dhe të njëjtat ide, por të punosh për të ndërtuar unitetin dhe komunitetin në mes kontrastesh që kanë lidhje me interesa dhe ideologji vitale.
Përbri një edukimi moral të tërthortë, si ky që na afron një tipologji e tillë pedagogjike, qëndron dhe një edukim moral i drejtëpërdrejtë, që mund të përdoret me lehtësi, sidomos në shkollën tonë shumë të papërvojë në këtë aspekt. Thelbi i një “pedagogjie tëe vërtetë morale” konsiston në eliminimin e predikimit moral, në përmendjen e moralit sa më pak që të mundemi, në ndihmimin e të rinjëve në fitimin vetë të një njohje të qartë të realitetit brenda dhe përreth tyre, dhe në përgatitjen e forcave të brendshme të karakterit që ata duhet të kultivojnë për të qenë në lartësinë e këtij realiteti. Në këtë kuptim, para së gjithash do të mund të propozojmë që në bashkëbisedimet morale me të rinjtë të drejtohemi jo nga urdhërimi moral, por nga vetë karakteri i individit; ta ndihmojmë atë t’i interpretojë drejt përvojat e veta konkrete, duke zhvilluar raportin e shkakut dhe pasojës në fushën e veprimeve dhe detyrimeve njerëzore, për t’u ngjitur prej tyre drejt së vërtetës morale. Vetëm kështu, kjo e vërtetë, nuk do t’u duket më si diçka e huaj dhe abstrakte, që kërkon t’u diktohet së jashtmi në jetën e tyre, por si zgjidhja më e pjekur dhe më e matur e vështirësive konkrete të vetë jetës apo si interpretimi më i thellë i realitetit që ajo shfaq.
Ndaj, nëse do të donim t’i përmblidhnim të gjithë ato parime etiko-pedagogjike dhe didaktikën e edukimit moralo-civil që agjentët edukues të shoqërisë shqiptare (shkolla, familja dhe shoqëria civile) do të duhet të kenë si udhëheqës të gjithë lëvizjes së tyre emancipuese, që nevojitet të kryejnë për edukimin e karakterit të gjeneratës sonë të re, në mënyrë epigrafike ajo do të kornizohej në formulën e edukimit si “shkencë dhe si art të jetës”.
Sociologu dhe filozofi francez Edgar Morin, një zë i spikatur në panoramën kulturore bashkëkohore, në librin e tij më të fundit “Të mësojmë të jetojmë: manifest për të ndryshuar edukimin” shkruan: “Jetojmë në një krizë qytetërimi, një krizë shoqërie, një krizë demokracie të cilave u është shtuar edhe një krizë ekonomike, efektet e së cilës i kanë përkeqësuar akoma dhe më shume krizat tashmë ekzistuese të qytetërimit, shoqërisë dhe demokracisë. Kriza e edukimit, nga ana e saj varet nga krizat e tjera, ashtu siç dhe ato varen prej saj. Por gjithsesi, është karakteristikë specifike e edukimit, mos-zhvillimi i rolit të vet unik në “qerthullin vicioz” të krizave. Përkundrazi, sipas idesë së Morin, nëse do të arrinte të gjente forcën e saj ripërtëritëse, atëherë ajo do të mund të kontribuonte fortësisht edhe në rigjenerimin tërësor, social dhe njerëzor. Nisur nga perifrazimi i një maksime të Rusoit, autori në librin e vet kërkon “të na ndihmojë të mësojmë të jetojmë”. Jeta, sipas tij, është një aventurë, historia e së cilës nuk mund të shkruhet përveçse nga individët dhe nga mundësia e realizimit të tyre. Në këtë kuptim, të jetosh do të thotë të “çelësh një shteg” i cili s’duhet të jetë imun nga gabimet dhe iluzionet, të cilat nga ana e tyre duhet të njihen, të përpunohen dhe kapërcehen pikërisht nga ato funksione që përcaktojnë formimin e përgjithshëm të çdo individi.
Është pikërisht kjo veçanësi, njëra nga detyrat kryesore që sociologu francez i beson sistemit të sotëm edukativ që deri tani, ka paraqitur një papërshtatshmëri të fortë në formimin dhe edukimin e brezave të ardhshëm. Kjo papërshtatshmëri i ka rrënjët – ashtu siç duket qartë edhe në stilin didaktik të shkollës shqiptare – në një mënyrë që mëson vetëm shtjetërsimin dhe fragmentarizimin e njohjeve, zhvlerësimin dhe shmangien e gjithçkaje që duket kontradiktore dhe që pengon kapacitetin tonë të arsyetimit. Prej këtej, rrjedh nevoja urgjente e një edukimi për të jetuar, që favorizon autonominë dhe lirinë e të menduarit, nëpërmjet promovimit të një reforme edukative që do të sjellë kapërcimin e asaj krize të thellë të formimit të shekullit të shkuar, që nisi me dobësimin e pastaj me shkëputjen e dy komponenteve përbërës të kulturës, asaj shkencore me atë humano-shoqërore. Ja, pse na nevojitet para së gjithash një “program edukimi që mëson hulumtimin e natyrës së trefishtë të njeriut, atë biologjike, psikologjike dhe sociale, e që nëpërmjet ndërlidhjes dhe ndërveprimit të lëndëve dhe disiplinave të ndryshme që i mësojnë ato, të arrijë të zhvillojë një “mendim të integruar” të tyre. Përmes qendërzimit që Morin i kushton hulumtimit dhe zhvillimit të reales, arrin të përvijohet një reformë edukimi e prirur ndaj formimit të mendjeve të pasura me njohje dhe ndërgjegjie të pajisura me kuptim e moral politik dhe social. Pra, një “qerthull vicioz”, siç e përcakton edhe vetë autori, që realizon përmbushjen e misionit “të mësimit të të jetuarit, të menduarit dhe të vepruarit”. Një edukim ndër-disiplinor që ndërlidh dije të ndryshme me ato që janë pritshmëritë dhe kërkesat e mirëqënies dhe mirë-jetesës së çdo individi, duke parashikuar dhe formuar zhvillimin e të gjitha aftësive të tij dhe duke promovuar sa më shumë etikat solidale, që ndihmojnë çdonjerin prej nesh të mësojë të jetojë në qytetërimin e sotëm.
***
Është ky një parim sa fortësisht universal, aq edhe qenësisht vetjiak për çdo komb. Pasi ndodh gjithmonë kështu: ka sëmundje e kërkon i sëmuri veç të shërohet, por jo të shëndoshet njëherë e mirë. Me fjalë të tjera, në shumicën e herëve kërkohet një bar që t’ia pushojë dhimbjet hë për hë, ndërsa për një kurë themelore, një rregull jetese që t’i zhdukë shkakun dhe rrënjën e dhimbjeve, nuk besohet e as luftohet për ta gjetur. E pra, filozofia është një bar i llojit të dytë. Jashtë çdo alegorie, dobësitë mendore, shoqërore dhe ato të mentalitetit që na trazojnë aq shumë, nuk mund të shëndoshen vetëm duke marrë e duke ndrequr ndonjë aspekt dytësor, ndonjë zbatim të këtij parimi në sipërfaqe apo në vlerat më të dukshme. Punës duhet t’i hyjmë me themel. Ky ka qenë njëri prej gabimeve më të përgjithshme ku ka rënë çdo zbatim praktik i kësaj filozofie drejtimi. Nga ky gabim nuk duket të kenë qenë imunitarë edhe të gjithë sistemet drejtuese shqiptare të tranzicionit. Atyre u ka munguar fortësisht “filozofia”. Aq më tepër që “gabimet e mendësisë, në dukje moderne, nuk qëndrojnë aty ku ndërfatet pema e dijes dhe e urtisë në rrfata e gjemba të imët, por në trung, në rrënjë”, do të vërente plot mendjemprehtësi Valentini.
Ciceroni, i quajtur dikur at i atdheut, me zemër të plasur pse politika e vendit të tij po shkonte kah një drejtimi te gabuar, ishte tërhequr të jetonte në një cep të largët. Por, teksa e parashihte të ardhmen veçse me hidhërim, atdhetari i madh bërtiste: “O filozofi, o prijëse e jetës! O kërkuesja e virtytit dhe shtegëtuesja e vesit! Ç’ka do të ishim ne pa ty, e për më tepër, ç’ka do të ishte dhe vetë jeta e njerëzve? Ti i ngrite qytetet, t’i njerëzit i bashkove në një shoqëri. Ti i diktove ligjet, ti ishe mësuesja e dokeve dhe e rregullave; na ty, o filozofi, ndër krah po të lëshohemi, prej teje po lypim ndihmë!”
”. Në këtë kuptim, parësia themelore e një edukimi të shëndoshë demokratik, fillon nga krijimi i një ndërgjegjie kritike, nga nxënia e asaj distance që ekziston midis gjëndjes aktuale të gjërave dhe idealit demokratik. Ndaj, dhe detyra e shkollës për të ngushtuar këtë distancë nuk është aspak riprodhimi i gjendjes ekzistuese, por sigurimi për të rinjtë i instrumenteve të duhur që ata të arrijnë t’i interpretojnë situatat dhe të arrijnë t’i ndryshojnë ato. Ndërmarrja edukative, sipas këtij parimi, është formimi i ndërgjegjies kritike të shoqërisë, gjetja e momentit dhe vëndit në të cilin kjo shoqëri ndahet dhe nis të pyesë e mendojë seriozisht për veten. Vetëm se e gjitha kjo nuk mund të arrihet me anë të promovimit të një moralizmi të ngushtë e të ftohtë; përkundrazi, ashtu siç e ka përcaktuar një ekspert i madh i kësaj fushe, Gustavo Zagrebelsky, “na nevojitet një katekizëm i ri, gati një katekizëm mesianik”.
***
Që të mundemi të gjejmë mënyrën e përshtatshme për të ndërtuar një jetë shoqërore kombëtare, me një vlerë njerëzore shqiptare dhe me një kuptim historik, është e nevojshme të kemi një dinamizëm të gjallë dhe reflektiv. Në këtë aspekt filozofia, si çdo shkencë, nuk ka vetëm një qëllim teorik, ka edhe një qëllim praktik. Është faktor veprimi, por faktori i saj më kryesor është ndryshimi dhe përparimi në çdo fushë të aktivitetit intelektual të shoqërisë njerëzore. Që të marrim një qëndrim të zgjuar kundrejt problemeve të mëdha shoqërore të jetës sonë kombëtare, duhet të kemi pikë së pari një kulturë të shëndoshë fikozofike. Jo më kot, vëren Valentini, dy nga të diturit tanë të mëdhenj, të cilëve kombi do t’u jetë mirënjohës për formimin e jetës së tij shpirtërorë, Bogdani, kur Shqipëria po e bjerrte dita-ditës fizionominë e vet shekullore nën sundimin e pushtuesit, dhe Naimi, kur kërkoi ta ringjallte këtë komb, iu drejtuan jo aq veprimeve praktike se sa filozofisë.
Gersa Rrudha u lind më 1 shkurt 1999 në Lushnje
2017-2018 studioi në Universitetin e Bukureshtit, Fakultetin e Gjuhëve të Huaja, gjuhë rumune.
2018-2021 vazhdoi Studimet Bachelor në Universitetin e Bukureshtit, Fakulteti i
Gjuhëve dhe Letërsisë së Huaj, dega Gjuhë dhe Letërsi e Huaj gjermane dhe angleze
Aktualisht vazhdon studimet Master ne Universitetin e Bukureshtit, Fakulteti
i Gjuhëve dhe Letërsisë së Huaj, Filologji; “Strategji komunikacionale interkulturore-
letrare dhe linguistike”.
