Denis Ermolin nga Muzeu i antropologjisё dhe etnografisё Akademia e shkencave e Rusisё ka folur për strukturat dhe komponentet e riteve tё vdekjes tek shqiptarët e Ukrainës në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë.
Nga Denis Ermolin
Të dhënat e para etnografike lidhur me ritet e varrimit të shqiptarëve të Ukrainës ishin nxjerrë me punën e guximshme të anëtarit të Akademisë së Shkencave të Bashkimit Sovjetik N. Derzhavin gjatë ekspeditave të tij në vitet 1911-1925, që i kishte zhvilluar në ngulimet shqiptare në jug të Ukrainës. Materialet e grumbulluara u botuan si pjesë e një artikulli të vitit 1948 . Mirëpo autori nuk na jep ndonjë tablo të plotë të traditeve funerale dhe përkujtimore, që u përmbaheshin shqiptarët e Ukrainës në atë kohë, meqenëse artikulli i tij e mban karakterin e një pasqyre të përgjithshme dhe i trajton etnografinë dhe historinë e grupit etnik në fjalë vetëm në vijat kryesore.
Në kohën e hulumtimeve më të avansuara nën udhëheqjen e J. Ivanova-s dhe O. Budinës çështjet e riteve të varrimit u lenë menjanë, sepse vёmendja e studiuesve u përqëndrua rreth ndriçimit të riteve të dasmës tradicionale. Disa të dhëna tё fragmentuara për ritet e varrimit mund të hasen në librin e njohur të I. Voronina-s, M. Domosileckaja-s dhe L. Sharapova-s, kushtuar të folmes së populsisë shqipfolëse të Buxhakut dhe tё Priazovjës (botuar në 1996) .
Duke u nisur nga 1998 mund të flasim për një hap të ri në studimin e kulturës tradicionale të shqiptarëve tё Ukrainës. Nga kjo kohë nën udheheqjen e A. Novik-ut filloi procesi i grumbullimit të informacioneve të reja, që u takojnë riteve funerale. Në vitin 2007 u duk çështja e përshkrimit të gjithëanëshëm e kompleks të riteve të varrimit nga pikëpamja e lidhjeve të tyre me ritet e tjera të ciklit jetësor (në radhë të parë me ritet e lindjes dhe ato të dasmës) si edhe erdhi nëvoja për studimin e detajuar të kulturës së varrezave te shqiptarët. Në kuadrin e këtij projekti u zvilluan 5 ekspedita në Priazovje dhe 1 në Buxhak, me ndihmë të të cilave arritëm të siguronim një sasi të konsiderueshme materialesh etnografike, që tashmë shërbejnë si bazë për të ndjekur transformimin e riteve funerale në ngulimet shqiptare të Ukrainës qysh nga koha, kur për herë të parë u vunë në dukje nga akademiku N. Derzhavin e deri më sot. Rezultati paraprakë të trajtimit, që parashtrojmë, është shprehur në vargun e artikujvë, lidhura me disa aspekte të traditës funerare dhe të kulturës së varrezave, që i përkasin grupës etnike në shqyrtim. Po ashtu ato na lejojnë të gjejmë dhe të venë në dukje ca ngjashmëri në perceptimet e vdekjes, që janë të pranishme në traditat lokale ballkanike.
Bërthamën e riteve funerale dhe përkujtimore të shqiptarëve tё Ukrainës formojnë disa komponentë tё përbashkët për hapësirën e Europës Lindore, që përafrojnë atë me traditën vendase të regjionëve, ku shqipëtarët jetonin pasi që u zhvëndosën nga trojet e tyre zanafillore (fjala vjen: mënyra e varrimit, pozita e vëndosjes së kufomës, sktruktura e vetë ritualit varrimor dhe përkujtimor etj.). Mirëpo e kaluara e rënduar la mbrësa në ritet, që po trajtojmë, dhe i shndërroi ato në një kompleks tё përberë prej një numri mbivendosjesh kulturore dhe komponentësh strukturorë, që i kanë fillesat e ndryshme. Mes tyre mund të dallojmë tipare ballkanike, huazime të marra nga sllavët lindorë, praktika të përiudhës sovjetike si edhe risi të viteve të fundit, përfshirë ato, që ishin nisur nga kleri lokal.
Më të drejtë duhet konsideruar elemente, që kanë karakter ballkanik, si më arkaiket. Për të përcaktuar përberësitë e tilla në kuadrin e studimit të shqiptarëve të Ukrainës na duket e përshtatshme që të përdorim termin “ballkanizma”. Në këtë kumtesë me “balkanizma” kuptojmë një rradhë dukurish dhe fenomenesh të kulturës, të cilat u rruajtën në ritet, zakonet dhe botëkuptimin e shqiptarëve të Ukrainës qysh nga kohёt, kur shtërgjyshërit e tyre jetonin në Ballkan.
Duket se një nga subjektet më të spikatura në strukturën e ritualit varrimor të shqiptarëve të Buxhakut dhe Priazovjes është tradita, kur kafshët shtepiake hiqen nga oborri derisa i vdekuri vendoset në shtëpi. Dëri në ditët tona macet (sot gjithnjë e më tëpër kjo zbatohet edhe për qentë) qëndrojnë të mbyllura nepër nënçatitë, kasollat, plevicat apo bodrumet. Sipas besimëve, që janë të prehapura në teritorin e Ballkanit mes përfaqësuesve të feve dhe kongregacioneve të ndryshme, po kapërcente macja (apo cilado kafshë tjetër) kufomën e të vdekurit, ky i fundit do të behej vampire (ose lugat), ndërkohëqë shpirti i tij do të dorëzohej djallit . Miraton të vërejmë se këtij bësimit shqiptar i kushtohet vemendja e E. Durhamit .
Tradita e largimit të kafshëve shtepiake nga oborri në kohë që i vdekuri mbahet në shtëpi, e cila shfaqet te shqiptarët e Priazovjes, sikur të ishte një nga zakonet dalluese balkanike. Teksa në fshatrat e shqiptarëve të Priazovjes vdek njeriu, anëtarët e familjes së tij hiqen macet dhe qentë dhe i strehojnë në mbëtrazë ose shtepi verore. Shqiptarët vendasë arsyetojnë këtë veprim me shpjegimin që “macja mund t’ia plas sytë të vdekurit” . Matanë fjala vjen sikur “nuk duhet t’i pritet rruga të vdekurit” (dhe nuk duhet kapërcyer kufomën). Themi që më të zakonshmit i përngjan shpjegimi se “po ta kapërcejë macja, i vdekuri do të kthehet” . Një sërë dhenash tjerë të informantëve thotë “sesi të kapërcejë macja të vdekurin, do të vdesë njeri nga familjiarët” . Tjetri shpjegim i hasur përmban mendimin e përafërt: “kur leh qeni, ai zmbraps ndonjë tjetër nga shtëpia, ç’do të thotë që do të vdesë njeri nga familjarët” . Në botëkuptimin e shqiptarëve të Priazovjes macja shihet si një shtazë e lidhur me botën e matanshme, e cila përsonifikon djallin. ndërkohë që qeni ka cilësi të njëllojta dhe vështrohet si zoti i shtëpisë. Shumë prej informantëve thonë që i mbyllën kafshet që “ata të mos ulërinin dhe ta linin të vdekurin rëhat” .
Të gjithë informatorë tanë, banorët e tri fshatrave të jug-lindjes së Ukrajinës, theksojnë rendësinë e luleve dhe të gjelbërisë gjatë varrimit. Nëse njeri nuk i rrit lulet në oborr dhe nuk e ka mundësinë të blejë një tufë në duqan, ai mund ta kërkoj atë nga komshnjtë, duke paguar një shumë simbolike. Madje gjatë dimrit njerëzit sjellin tufa gjethash ose bimesh dekorative (barbarozë, manushaqe etj.). Lë të përmendim rolin e barbarozës (emertimi shkencor Pelargonium) . Siç dihet, një varg popujsh ballkanike e konsiderojnë barbarozën si një bimë sakrale, që kryen funksionet mbrojtese dhe ato purgatore [Për barbarozën në ritet e lindjes te bullgarët shih.: Седакова И. 2007: 215].
Më parë përveç tufave të medha ngjyra-ngjyra me lule kopshti duhet të sillej tufa e vogël, që patjeter duhet të përmbante borzilok (dial. bisilok) dhe çelemik (dial.; lat. Helichrysum arenarium). Këtyre bimeve u mund të shtohej ca gjethe të gjëlbëra, lidhura me fijë të kuqe ose të zeze, gjithmonë pa berë njyjën. Këtë tufë shqiptarët e Priazovjes e quajnë “kitkë”. Ngjyra e fijës, si edhe mungesa e njyjës në këtë rast luanin rolin e forcës mbrojtëse.
Duke u afruar arkivolit me kufomë, pjesmarrës e ceremonisë së varrimit duhet të bente kryq dhe të thoshte “Ndelezët”. Pastaj ai mund të vendoste “kitkën” në arkivol. Prapëseprapë këtë veprim ka ca përkufizime për t’i zbaruar. Për shembull, nuk mund ta vendosesh tufën në arkivol, duke e kaluar mbi trupin. Më mirë të përpiqesh që t’i vësh lulet në anën e afërt të arkivolit ose të menjanosh të vdekurin dhe ta vendosesh tufën në kranun e kundert. Ky regull lidhet me ndalimin për t’ia prerë rugën të ndjerit, një gjë që mund ta shkaktojë të keqën. Lulet fillojnë t’i vendosin nga ana e kokës, duke u afruar haptazi kembëve.
Në kohët e mëparshme të afërmit e të vdekurit duheshin të përgatisnin dhe të vendosnin në arkivol disa tufa të vogla më qëllim, që ai do t’iu dorezonte njerëzve të vdekur më parë. Mendohej sikur i ndjeri, duke kaluar në atë botë, do të shperndajë “kitket” mes të afërmëve të njërëzve, që i kishin vendosur në arkivol. Pikërisht për këtë, siç e shpjegojnë banorët e fshatrave, ata i lidhen tufat me fije për ta mos u shkëputur lulet e gjelbëria. Do të shtojmë se akad. N. Derzhavini flet që para se të vdesë njëriu, të pranuarit i drejtohen atij me fjalë “Shumë ndelez (+ emri)!”, duke treguar sejdin për të afërmin e vdekur më parë me anë të njëriut, që po ndahet nga jeta . Në kohën tonë këtë praktikojnë vëtëm banorë në moshën e thyer.
Në të shumtën e rastëve me keto qëndrime është lidhur ndalimi për të hequr lule nga arkivoli. Sipas një besimi hedhje e luleve gjatë ceremonisë së përmortshme shkakton vdekjet e reja në fshat, sepse shtega e shtruar prej lulesh gjoja të tregonte rrugën në varrezë. Me sa duket, me të njejtin gjykim lidhet një besim tjetër: nese më të dal nga oborri e tij me lulet njëriu vuri re që arkivoli me të ndjerin ishte larguar dhe kortezhi i përmortshëm iu drejtua varrezës, ai duhej të hiqte tufen në kryqezim pa u parë nga të tjerët. Duke mos u berë këtë duhet të pritësh vdekjet e reja në fshat.
Borziloku shihet si një bimë rituale në regjionin ballkano-karpatë, duke qëne konsideruar nga popujtë indigjente si bimë me cilësitë të forta magjike (në radhe të parë behet fjalë për ato purgatore). Kështu për shembull në Serbi gjatë festes së Ujit të Bekuar njerëz fusnin në ujë lulet e borzilokut, duke i falur Zotit . Në kulturën tradicionale të rumunëve, që banojnë në qarkun e Oltit (krahina e Oltenisë), borziloku përdoret në ritet nga më të ndryshmet (si një mjet tërheqës ose si një nuskë). Për na duket me e rendësishme dhe interesante, që borziloku shtohej në atë ujë me të cilin e lanin të ndjerin . Në këtë rast cilësitë purgatore të bimës duhet të zhveshin “ujin e të vderkurit” nga cilësitë negative dëmshkaktuese. Me interes janë edhe ato të dhëna, sipas së cilave kudo në Bullgari njerëz merrnin degën e borzilokut me vete, kur vinin për t’i thanë lamtumirë të ndjerit ose vënë borzilokun në jastëk, që vendoset pastaj në arkivol .
Sipas besimeve shqiptare borziloku ka të bejë më botën e të vdekurëve. Kjo është një pjesë e vogël nga vargu i varianteve të përdorimit të kësaj bime në skajet të ndryshme të Shqipërisë. Njëherë ai mund të vendosej nën kokën e kufomës. Me ujë borziloku mund të laheshin rrobat, në të cilat ka vdekur njëriu. Me këtë ujë stërpiknin varrin e ish bashkëshortit ose bashkëshortes, në ditë që, vejan ose vejushë martoheshin për se dyti .
Duke nxjerr përfundime nga materiali i parashtruar, mund të konkludojmë se në kulturën tradicionale të banorëve të regjionit ballkano-karpatë borziloku ka funksione të dyfishta, duke përdorur nga njëra anë si nuskë mbrojtëse dhe duke i përkatur botës së poshtme nga ana tjetër.
Në kohën tonë ndër të gjithë shqiptarët e Priazovjës janë përhapur pothuajse të gjitha bësimet, lidhura me lulet (përveç tufave për të afërmit e vdekur, që i përgatiten vetëm njerëz të moshuara). Është ruajtur qëndrimi ndaj vendit të gjelbërisë në ceremoninë e varrimit, që demonstron rëndësinë e jashtëzakonshme të këtij aspekti. Studiues i etnografisë dhe të mitologjisë shqiptare Mark Tirta në vargun e punimeve të tij lidh lulet dhe gjelbërinë me kultet e pjellorisë dhe të zgjatjes së jetës bile me ato të pavdekësisë .
Duket e nëvojshme të vërejme, se shqiptarët përdornin borzilok dhe immortelle jo vetëm në lëmin e riteve funërale. Informantët e moshuar treguan që më parë në anë të këtyre bimeve, të lidhura me fijen e kuqe, mund të pëcillëj mallkimi më i rëndë. Sikur mjafton të hedhesh një dorë bari në oborrin e njëriut plërkatës për t’ua sulmuar ai nga forcat e keqija. Mund të hamedojmë se në raste të tilla lulet në fjalë vështrohen si njëllojë “mesazhi nga bota tjetër” të dërguar me primin e lidhjes së ndërsjelltë. Kuptohet, pra, që në kulturën e shqiptarëve barbaroza, borziloku dhe immortellja mbajnë veçoritë magjike dhe disponojnë energjinë e fortë, gjë, e cila spjegon përdorimin e tyre si bime rituale. Theksimi i rolit të spikatur, që e ka borzilok në ritet e varrimit, nuk ka pse të shikohet si rastësore. Puna vjen që në kulturën tradicionale të ukrainasve veçoritë analoge u atribuohen mëtrikut (lat. Vinca minor, rus. Barvinok malyj).
Kështu duket e mundshme se shqiptarët e Priazovjes kanë tresheguar qëndrime të tilla mbi lule të freskëta nga stërgjyshër e tyre, që kishin banuar në gadishullin ballkanik.
Tiparet ballkanike, që janë të pranishme ndër shqiptarët e Ukrainës, paraqesin, në radhë të parë, ngjashmëri të dukshme me ritualin tradicional të shqiptarëve, bullgarëve dhe gagauzëve, të cilët jetojnë në Ballkan. Megjithatë tani për tani është gati e pamundur të ndash dhe të vëçosh “albanizma nga bullgarizmat apo nga vetitë gagauziane”, prandaj mund të flasim vetëm për shtresën e përbashkët kulturore ballkanike, që u ngulit në kornizat e ritualit funeral dhe përkujtimor të shqiptarëve të Ukrainёs.
Pa tjetër, fal faktorëve të shumëllojshme, shumë nga ato bësime, që ishin marrë nga vatra ballkanike, në rrjedhën e shekujve shuheshin dhe vendin e funksionet e tyre në ritualin funeral dhe përkujtimor zënin elementet e rinj, disa prej të cileve sot përceptohen si “tona” (d.m.th. zanafillore, autentike). Kështu, fjala vjen, riti i “vulosjes” së varrit, më sa duket, duhet të ketë origjinë nga traditat e sllavëve lindorë, por megjithketë sot është pjesë e pandarë të procedurës së varrimit dhe ka vendin e caktuar në strukturën e varrimit dhe trajtën egzakte të realizimit. Ky shembull demonstron sa më mirë një rregullsi të qartë të transformimit të riteve: pasi futen në strukturën e ritualit, elementet e rinj gjoja mbushen boshllëqe, duke mos prishur karakterin e përgjithshëm të të fshehtës.
Mirëpo jo vetëm, mos vetëm jo, tiparet e ritualit të sllavëve të Lindjes, u inkuadruan në kulturën e shqiptarëve të Ukrainës në shekullin pararëndes. Në gjysmën e dytë të shek. XX ideologjia dhe menyra e jetesës sovjetike përhapëshin gjithnjë e më shumë në vendbanimet e kolonistëve ballkanikё të Ukrainës. Në këto rrethana kultura tradicionale u vu nën ndikim të propagandës së ideologjisë së re, që mëtoi të sajonte një kulturë të përbashkët internacionale për “popullin sovjetik” dhe të lartësonte vlera të reja. Vlerat dhe dukuritë e reja u pasqyruan në ndryshimet, të cilave u nënshtruan ritet tradicionale të ciklit jetësor: “sovjetitzma” (dhe ndikimi i qytetit në përgjithësi) mund të evidentohen në menyrën e organizimit të ceremonisë së përshpirtjes dhe në përdorimin e automjeteve të kortezhit të përmortshëm.
Njëzet vjet e fundit, që shënuan ndritje tё shtetit të pavarur të Ukrainës, gjithashtu arritën të lënin gjurmët në kulturën tradicionale të shqiptarëve në fjalë. Së pari, një nga pasojat më evidente, që doli në dukje kohët e fundit (gjithmonë flasim për ritet e varrimit) është rritja e tregut të shërbimeve funerale. Shumëllojshmëria e paparë të luleve artificiale, kurorave, arkivolëve dhe monumenteve mbivarrore, që tashmë mund të zgjidhen sipas shijës më kërkuese, u bë një gjë e zakonshme, mos më thenë, pjesa e domosdoshme të ceremonisë së varrimit. Kuptohet, që kjo e ka për rrjedhojë sheshimin e dallimeve etnike. Kështu, për shembull, gjerë në fund të viteve 1980-të në fshatrat shqiptare ishte prezente trajta e veçantë të kryqëve mortore, e cila ndryshonte në varësi të moshës së të vdekurit. Tani varrezat shqiptare duken njësoj si në cilindoqoftë fshat ukrainas në afërsi. Së dyti, vëprimtaria e klerit të ri dhe raportet e tij ndaj “mbetjeve të paganizmit” ndeshen me zemërimin e jo pak njerëzve prej popullatës lokale. Megjithatë kjo vëprimtari jo vetëm që u hap rrugën ndryshimeve në ritet e varrimit, por edhe përshkallëzon qëndrimin e mbartësve ndaj kulturës së tyre tradicionale.
Si konkluzion, verejmë se rituali i sotëm funeral dhe përkujtimor të shqiptarëve të Ukrainës pasqyron të gjitha etapa të historisë dëri më sot, nërkohëqë studimi më i gjithëanshëm dhe i detajuar të komponentëve të riteve në shqyrtim mund të hedh dritë mbi periudhat e errëta të së kaluarës së këtij grupi etnik..
