Nga Gëzim Kabashi, BIRN
Kur arkeologu i njohur Vangjel Toçi filloi të gërmonte 50 vjet më parë mbi një faqe kodre në qendër të Durrësit dhe nxorri në dritë pjesë të amfiteatrit antik, shtëpia aty pranë e familjes së Oni Simakut i shpëtoi për qime rrafshimit.
Burri në mesin e të 70-ave rikthen në kujtesë kohën kur ishte ende fëmijë dhe pa sesi nga kodra në krah të bashkisë, që fshihte nën këmbët e saj monumentin madhështor u prishën 33 shtëpi dhe u larguan 50 familje të vjetra durrsake.
Pjestar i nëntë familjeve të fundit, shtëpitë e të cilëve gjenden brenda perimetrit të amfiteatrit, Oni Simaku është ende në pritje të shpërnguljes.
“Jam në pritje të lajmit për kompensimin për t’u larguar nga shtëpia,” i tha Simaku BIRN-it.
Amfiteatri antik në qendër të Durrësit nisi të zbulohej në vitin 1966 falë këmbënguljes së arkeologut Vangjel Toçi, që shfrytëzoi të dhënat e pakëta që ofronte Marin Barleti në librin “Historia e Skënderbeut” dhe të dhënat e banorëve të zonës.
Studiues dhe historianë bashkohen sot rreth idesë se amfiteatri mund të jetë ndërtuar gjatë periudhës Trojane 98-117 pas Krishtit dhe është ndër më të mëdhenjtë e llojit të tij në Ballkan.
Pavarësisht vlerave të padiskutueshme të tij, ky monumenti nuk i është kthyer tërësisht publikut. I nisur gjysmë shekulli më parë, projekti i çlirimit të arenës dhe shkallareve të amfiteatrit të Durrësit nga shtëpitë e banorëve ende nuk ka përfunduar.
Nëntë banesat e fundit që ndodhen mbi monument pritej të rrafshoheshin brenda 2016-s, por mungesa e fondeve e bën kapjen e këtij afati të pamundur.
Në maj 2015, Ministria e Kulturës premtoi rehabilitimin e plotë të amfiteatrit të Durrësit. Projekti do të realizohej në dy faza. Tre objektet e para u prishën dhe familjet u kompensuan. Faza e dytë parashikonte prishjen e 9 objekteve të tjera brenda vitit 2016, por mungesa e fondit 100 milionë lekë për kompensim e shtyn projektin në një kohë të pacaktuar.
“Gjatë vitit të kaluar prishëm tre shtëpitë e para mbi amfiteatër, pas kompensimit prej 50 milionë lekësh për familjet që banonin aty prej disa dhjetëvjeçarësh. Banesat u rrafshuan nga firmat e specializuara brenda disa javëve, duke i hapur rrugë edhe prishjes së grupit të banesave të fundit,” thotë Lako.Ledion Lako, drejtor i Drejtorisë Rajonale të Kulturës Kombëtare i tha BIRN se çlirimi i arenës dhe i shkallareve të amfiteatrit mbetet tanimë vetëm një çështje kohe.
Lako ka besim se projekti i miratuar nga qeveria shqiptare do të realizohet së shpejti, megjithatë ai nuk flet për një datë të përafërt të financimit, që mund t’i hapë rrugë procedurës.
Kjo shtyrje reflekton ndërkohë historinë e gjatë të neglizhencës dhe zvarritjeve të autoriteteve shqiptare me amfiteatrin e Durrësit.
Në vitet 1966-1970, profesor Toçi për katër sezone ekspeditash radhazi arriti të nxjerrë mbi sipërfaqe rreth 60 për qind të monumentit, duke i dhuruar Durrësit një objekt arkeologjik të klasit të parë.
Punimet e tjera nisën 20 vjet më vonë dhe ishin tepër të zbehta. Në fund të viteve 1980, pranë amfiteatrit pati një përpjekje tjetër për të zbuluar nga jashtë faqen e mureve dhe hyrjen e galerisë veriore. Shtëpitë mbi monument u bënë sërish shkak për ndërprerjen e gërmimeve.
Edi Berdaku, një tjetër banor në zonë kujton vitin 1990, kur familjarët e tij u përgatitën të transferoheshin pasi shtëpia mbi amfiteatër do të prishej. Gjithçka u harrua në vitin e parë të tranzicionit dhe lulishtja u rimbush me dherat që ishin larguar në zonën pranë xhamisë së madhe të qytetit.
Në vitin 2000, forcat xhenjere të NATO-s me mision paqeruajtës në Kosovë mbështetën nismën e arkeologëve durrsakë për hapjen e arenës së amfiteatrit. Për afro 2 muaj, ushtarakët e huaj nën vëzhgimin e arkeologëve vendas larguan dhjetra metër kub dhera, duke zbritur drejt kuotës 0 të arenës. Pastrimi i përgjithshëm i monumentit u ndërpre sërish, për arsye ende të paqarta.
Tre vjet më vonë, një ekip tjetër shprehu interes për amfiteatrin dhe nisi punën mbi të.
Që nga viti 2003, në pjesën juglindore të amfiteatrit një grup studiuesish dhe studentësh italianë të Universitetit të Chieti – Pescarës, në bashkëpunim me Institutin shqiptar të arkeologjisë kanë realizuar një sërë studimesh të rëndësishme që kanë krijuar tashmë një ide të qartë mbi gjendjen e tij jo vetëm në pjesët e dukshme, por edhe në ato që ende nuk janë zbuluar.
Puna 10 vjeçare e këtij grupi studiuesish realizoi zbulime befasuese dhe një vëllim i veprës
“Dyrrachium”, i publikuar në Itali i kushtohet amfiteatrit.
Hapja e plotë e arenës është këshilluar edhe nga fondacioni “Europa Nostra”-një organizatë 50 vjeçare në mbrojtje të trashëgimisë kulturore. Ajo e konsideron amfiteatrin një monument të rrezikuar, ndërsa shtyn institucionet vendase për të bashkëpunuar me ato ndërkombëtare për rivitalizimin e tij.
Megjithatë, apeli për rivitalizimin e plotë pritet t’i kushtojë edhe disa vite amfiteatrit.
Ledion Lako i tha BIRN se projekti i miratuar i Ministrisë së Kulturës parashikon vetëm rrafshimin e shtëpive mbi monument.
“Aktualisht gjithçka është përqendruar në rrafshimin e shtëpive. Projekti që do të paraqitet për çlirimin e mureve dhe arenën do të fillojë të zbatohet vetëm pasi të prishen plotësisht banesat e fundit mbi amfiteatër,” përfundoi Lako.
