Sfondi historiko, social i hartimit të Statutit të Drishtit

Arbëria Mesjetare ishte një koncept që në rrafshin kulturor përfshinte tre shtresëzime të ndryshme kulturore të ndërthurrura me njëra-tjetrën. Së pari ishte kultura arbëre, një përzierje e traditave më të mira vendase me kulturën e huaj që ishte imponuar nga lart-poshtë në formën e pushtimeve të drejtë për së drejta qofshin këto latine, bizantine apo sllave, por edhe një shtresë tjetër arbërore-romane dhe arbërore-bizantine-romane-sllave të krijuara prej një bashkëjetese të gjatë me kufij etnikë të papërcaktuar qartë. Kjo ndërthurrje kulturash në një territor të ngushtë të përbërë nga bregdeti, fusha , moçale por edhe gryka e qafash malesh, përfaqësonte më së miri atë që Albanalogu i njohur Shuflai e quante si “monada e Ballkanit”[1].
Territori arbër me të vërtetë që përbënte një përjashtim krahasuar me territoret e tjera rreth e qark, pasi brenda kësaj hapësire të vogël ishin përplasur dhe konvenuar influencat kulturore të Bizantit, të ortodoksisë, të Venedikut, të katolicizmit, të perandorëve serbë e bullgarë dhe të sllavizmit si në asnjë territor tjetër. Në vetvete Shqipëria është monada e Ballkanit, në të cilën pasqyrohet krejt kozmosi ballkanik me gjithë ngjyresat e veta latine, greke, romane, bizantine, italiane dhe sllave, ku ende sot vezullojnë kristale të shumta të gjendjes zanafillore, ku ende duken ato shtresa themelore etnike të Gadishullit ballkanik, ngulmimi dhe qendresa e të cilave u dha gjuhëve ballkanike vulën e një fizionomije të përbashkët e ndihmoi edhe në krijimin e një karakteri të përbashkët të kulturës mesjetare ballkanike.
Në këtë kontekst statutet e Shkodrës dhe të Drishtit të botuar rishtazi para 4 dhe 6 vjetësh në shqip japin një mundësi tjetër historianëve të së drejtës për të studiuar , shqyrtuar dhe arritur në konkluzione të pjesëmarrjes së popullsisë arbëre në procesin e njohur të themelimit të komunave si qendra qytetare të administruara me ligjet e veta në Mesjetë. Një interes më të madh në këtë drejtim fiton studimi i Statutit të Drishtit, një qendre qytetare tashmë të zhdukur, por dikur shumë të rëndësishme të qytetërimit tonë mesjetar. Ky interes përfiton një rëndësi studimore pasi nëse për Shkodrën është e kuptueshme rëndësia si qytet, në fakt zinxhiri i patjetërsueshëm i një sërë qytesh në bregdetin dalmat me një origjinë shumë të lashtë që nga antikiteti dhe si një pikënisje e qendër e qendër e rëndësishme e krahinës së Zetës për të pasur e zhvilluar një Statut të vetin , për Drishtin e vendosur 10 km në verilindje të Shkodrës, në breg të lumit Kir ku në lindje fillonte prapatoka arbëre e malësisë, hartimi dhe pasja i një statuti të tillë mund të jetë nga rastet e radha dhe dëshmi të një shtrirje kulturore latine drejt një hiterlandi që kish kaluar në procese të tjera ngjizje të popullsisë pas dyndjeve barbare në shekullin e VII. Kur pëmendim termin latin, ky term ka më shumë lidhje kulturore me tipin e komunave dhe administrimit të tyre, model që lindi për herë të parë në Itali sesa i referohet popullisë etnike të qytetit. Barleti në veprën e vet “Historia e Skënderbeut” e vë në dyshim këtë fakt madje kalon deri diku dhe në ironi. E shoh me vend që ta them këtu, përpara lexuesit, se nuk dihet nga kush është themeluar qyteti i Drishtit dhe as që dihet disi lashtësia e tij, megjithëqë qytetarët , të cilëve u pëlqen t’i besojnë gabimit të vet, e shpien me mburrje fillin e themelimit të qytetit te romakët. Dhe më kujtohet t’i kem dëgjuar të mburren për këtë , duke e quajtur veten kolonë të romakëve e të pretendojnë se e kanë zanafillën e tyre që andej. Unë mendoj se për këtë neve na duhet më fort ti falim këta qytetarë, që u pëlqen aq shumë lavdia, sesa tu zëmë besë, për arsye se një gjë e tillë nuk provohet me asnjë dokument, qoftë të shkruar , qoftë ndryshe.[5] Edhe pse me të drejtë sipas Shmid nuk kanë ekzistuar në mesjetë vija të qarta ndarëse gjeografike ose shoqërore. Përzierja e grupeve dhe popullatave në gjuhë të ndryshme në një hapësirë të ngushtë nxiste shumëgjuhësi, simbiozën kulturore,[6]që do të thotë se termat që përdoreshin për popullsinë e qyteteve reflektonin ndarjen e vjetër që nga antikiteti i qytetarisë romane dhe banorëve të rinj rrethinave iu referoheshin me emrat etnikë si sllavë apo arbanas. Për herë të parë ky vendbanim përmendet në katalogët bizantinë të shekullit të IX si seli ipeshkvnore nën pushtetin e mitropolitit të Durrësit. Vendbanimi sipas të gjitha gjasave daton që nga koha e ilirëve të lashtë. Për këtë na dëshmon prapashtesa shumë e lashtë-sht e cila ka ndikuar në formimin e këtij toponimi.[7] Historiografia shqiptare e mëvonshme i ka kushtuar vëmendje këtij toponimi si dhe kohës se kur përmendet për herë të parë. Për zhvillimin dhe përcjelljen ndër shekuj, prej periudhës ilire deri në kohët moderne, të emrit të Drishtit, një studim analitik ka botuar D. Luka. Duke iu mbështetur mendimit të Çabejt, ky studiues shprehet se Drishti “del për të parën herë në burimet dokumentare në shekullin e 8-të, po burimet i ka në kohë të vjetër“. Një diskutim i hapur mbetet ende çerdhja etimologjike e emrit. Njëra tezë mbështetet në formën “Drivastum“, duke e shpjeguar evolucionin formal sipas po atyre ligjeve të shqipes që dëshmohen në toponime të tilla si Issamnus – Ishëm, Pollatum – Pult, Durrachion – Durrës; por edhe në fjalë të përgjithshme të ligjërimit, si: dominus – dom; medicus – mjek etj[8]. Sigurisht që qyteti kish shërbyer edhe si një vendstrehimi për popullsinë latine të bregdetit shqiptar pasi sëbashku me kështjellën e lashtë bizantine Antipargai, më vonë Tivarin, dhe koloninë romake Shkodrën, edhe Drishti zgjatet si ushunjëzat duke thithur gjakun e shpërndarë romak nëpër varroshet e Dioklesë dhe Epikarisë si dhe të disa vendbanimeve të tjera pjellore të Valbonës, rrënojat e të cilave edhe sot e kësaj dite mbajnë emrin shqiptar kjutet( nga latinishtja civitatem)[9]. Kjo vetdije e lashtë dhe traditë qytetare ku shpesh herë Drishti shikohej si një zgjatim i Shkodrës bëri të mundur që qyteti të përfshihej në procesin e hartimit të commune ( comunitas;universitas;universus populus) sipas shëmbëlltyrës italianoveriore.[10] Pozita juridike e komunave ngulitej më së shumti nëpërmjet privilegjeve të sundimtarëve të ndryshëm; jurudiksioni në qytete zbatohej nga gjykatës të vetët sipas së drejtës zakonore lokale. Prej fillimit të shekullit të XIII u përcaktuan në shkrim me statute sipas shembullit italian dhe nën ndikimin e noterëve italianë parimet themelore juridike të trashëguara gojarisht si dhe të drejtat dhe detyrat e komunave qytetare kundrejt shtetit territorial.[11]Vendndodhja e qytetit pak më lart në kufi të influencës bizantine në Arbëri si dhe zhvendosja e pushteteve feudalë herë pas herë në këto territore apo dhe zgjerimi i perandorisë serbe të Nemanjës, e kish kaluar qytetin herë pas here nën influenca të ndryshme kulturore dhe në ndonjë rast kish krijuar dhe një historiografi të veçantë të lidhjeve të tij me Bizantin. Qyteti ka qenë gjatë mesjetës së hershme pjesë e Perandorisë Bizantine. Bizantinët donin t’i jepnin këtij qyteti një origjinë bizantine, sepse sipas Ippenit “një dokument i gjetur në arkivin e Vatikanit, sipas gjasave apokrif, bëhet shkas për të hedhur një hipotezë të paqendrueshme, se Drivastium është themeluar nga familja bizantine Angelos, nga e cila vijnë perandorët e viteve 1185-1204 dhe se kjo familje si e përzunë latinët, qe tërhequr në Drivastium dhe kishte sunduar atje. Ky dokument pretendohej se ishte një diplomë emërimi e lëshuar nga perandori Mihali VIII Paleologu (1261-1282) për dukët e Drivastios, Mihal Angelos dhe të birin e tij Andrea Angelos , por sipas të gjitha gjasave duket se këto marëdhënie të familjes Angelos me Drivastium nuk kanë eksistuar kurrë. [12]Gjatë kësaj kohe qyteti ndryshoi shumë herë sundues dhe situata të vështira si përfshirjen nën pushtetin e Nemanjës, pushtimin e tatarëëve ose mongolët dhe ringjalljen sërish të tij nën influencën e mbreterëshës serbe me origjinë franceze, Helena, gjatë viteve 1282-1324. Ngjarja më e rëndësishme mesa duket ishte rënia e tij nën sundimin e Venedikut në 1396 pasi Republika u njohu drishtjanëve statutet e vjetra, rregulloi kufijtë midis këtij qyteti dhe Shkodrës dhe siguroi shitjen e verës që prodhohej në vend duke ndalur shitjen e verës së huaj[13]. Përforcimi në legjislacion i këtij privilegji tregon se qyteti kishte një klasë fisnikësh dhe tregtarësh që i kushtonte një vëmendje të veçantë interesave ekonomikë të vet. Dëshmi të një jete të pavarur publike, juridike dhe ekonomike është edhe fakti se noterët e Drishtit, ishin presbiter vendas ndryshe nga Shkodra ku kishte noterë laikë dhe nga Tivari dhe Ulqini ku noterët ishin italianë.[14]Për më tepër si një vazhdim i një tipari shumë të lashtë urban që bënte të mundur që kur një qytet lulëzonte dhe prerjen e monedhave, qyteti i Drishtit shtypte dhe monedha bakri; mbi këto monedha ishte stampuar figura e Shën Mërisë dhe mbi disa të tjera edhe një qytet me kulla dhe me një portë mbi të cilën ishte skalitur një zambak, kurse mbishkrimi “civitas Drivasti”(qyteti i Drishtit), sipas një monedhe të gjetur nuk mund të lexohej qartë , kurse në anën tjetër të monedhës paraqiteshin muret e qytetit.[15] Duhet theksuar që në krye të herës që zhvillimet kulturore dhe politike në Arbërinë e veriut ishin të influencuara nga modelet e Italisë së Veriut, bregdetit dalmat dhe katolicizmit, ndërsa në Arbërinë e Jugut kemi ndikimet e modelit të qytetit bizantin. Ekzistenca e një treve me një besim të vetëm edhe një vend si Shqipëria mesjetare ku ka munguar gjithmonë bashkimi shtetëror, një besim ky që nuk mund të mos ketë ushtruar një ndikim koncentrues edhe në legjislacion. Një nga këto treva ka qenë dhe Shqipëria katolike, e cila deri tre shekuj më parë shtrihej edhe më në veri (Kuçi), kurse nga Jugu arrinte deri në Shkumbin. Në këtë zonë të hapët, kjo njësi fetare e pandërprerë prej shekujsh të tërë, duhet të ketë qenë ajo që ndihmoi në një shkallë më të gjerë formimin dhe zhvillimin e një kulture të qendrueshme administrative. E përmendim këtë fakt pasi Statuti i Drishtit ashtu si pothuajse në të gjitha statutet e njohura deri më sot, vërehet roli dhe ndikimi i madh i kishës gjatë mesjetës, sepse pa përjashtim normat e para të statuteve fillojnë me rregullat e kishës, obligimet, rolin dhe vendin që ka kisha në shoqërinë komunë-qytet. Ky veprim është i pranishëm edhe për faktin se kisha ishte promotore e pothuajse të gjitha segmenteve të jetës, qofshin ato laike apo kishtare, si në aspektin ekonomik, tregtar, politik, diplomatik, social, shendetsor, kulturor etj, pra ishte boshti i zhvillimit dhe marrëdhënieve të njeriut në shoqërinë mesjetare, qoftë me individin qoftë me pushtetin.[16] Qyteti i Drishtit dukej se ishte një republikë ku pushteti fetar luante një rol kryesor në jetën e qytetit. Statutet e Drishtit na shpalosin jetën e një republike kishtare, nga mometi që kleri , veçanrisht i shumtë në këtë qytet të njohur si “eksportues priftërinjsh”, merrte pjesë në të gjitha veprimtaritë publike, përfshirë edhe shërbimin ushtarak. Statutet në fjalë i atribuonin peshkopit vendas statusin e shefit të pushtetit laik.[17] Lidhjet e Statutit të Drishtit me Kishën Katolike dallohen qartë dhe përsa i përket përpjekjeve për ta kodifikuar. Nëse Statuti i Shkodrës ishte dërguar në Venedik për tu edituar në 1426, përpjekjet e para për tu kodifikuar të statutit të Drishtit, janë më të hershme sesa 12 janari i vitit 1468, sepse sipas të dhënave arkivore mësohet se ky statut ishte “edituar” në vitin 1456, kur Papa Kalisti III, i kishte dhënë autorizimin ipeshkvit të Sapës, Gjergjit për një veprim të tillë. Shkaku që ky editim nuk u njoh zyrtarisht ishte vdekja e Papës Kalisti III[18], por më e rëndësishme në këtë histori sesa njohja apo e këtij editimi është momenti kur u zgjodh të kryhej ky editim. Papa Kalisti III (1455-1458) ishte ideatori i ndërrmarjes së një kryqëzate, e cila u quajt “Liber Brevium Callisti III”.[19] dhe synonte dëbimin e otomanëve nga Ballkani. Predikuesit iu drejtuan turmave popullore duke u bërë thirrje “të rrokin kryqin” për të luftuar armiqtë e besimit. Kontigjenti më i madh i kryqtarëve u mblodh në Gjermani, Bohemi dhe Hungari në sajë të predikimeve të fratit Xhiovani da Kapistrano[20]. Rezultati i parë i kësaj mbështetjeje ishte pjesëmarrja e këtij kontigjenti forcash në marrjen e Kështjellës së Beogradit nga ana e forcave hungareze me në krye Janosh Huniadin më 6 gusht 1456. Më 6 gusht 1456 në të kremten e shpërfytyrimit të Krishtit, mbërriti në Romë lajmi se turqit qenë thyer në Beograd. Me këtë rast papa organizoi festime falënderimi për ushtarët e kryqëzatës, sepse Beogradi ishte etapa e parë, tashmë lipsej të marshonte drejt Konstandinopojës dhe Jeruzalemit.[21] Ç’rol do të kishte qyteti i Drishtit në këtë ndërmarrje dhe pse po editohej tashmë në kulm të përpjekjeve për Kryqëzatë? A po synonte Papa Kalisti i III që qytetet që do çliroheshin nga kryqëtarët të adoptonin statute të ngjashme me ato të Drishtit? Si dihet mirë Papa Kalisti i III ndryshonte nga paraardhësi i tij Papa Eugjen i IV, pasi Papa Kalisti III në dallim nga paraardhësit e vet Eugjenio IV dhe Nikola V nuk shfaqte kurrfarë interesi për librat, për politikën kulturore e as nuk e interesonin artistët, por pavarësisht këtij mosinteresimi përeth shkencave humane edhe pse ishte 80 vjeç, ai ishte një njeri i veprimit që i interesonte rregulli publik dhe mbi të gjitha si spanjoll që ishte ushqente një zemëratë të pashoq ndaj arabëve që kishin sunduar prej kaq kohe në Spanjë dhe ndaj osmanëve që po kërcënonin Europën[22]. Qyteti i Drishtit kishte një rëndësi të veçantë për Vatikanin, ndoshta si i vetmi qytet ku Kisha kryesore e tij, në pragun e rrënimit të qytetit nga ushtria osmane, kishte statusin e një kishe katedrale, gjë që dëshmohet nga titulli i Statuteve të qytetit. Rëndësia e qytetit të Drishtit dëshmohet edhe prej burimesh të tjera, në radhë të parë prej atyre të Arkivit Sekret të Vatikanit. Nga këto burime del shumë qartë se Drishti ishte në vëmendjen e posaçme të Selisë së Shenjtë. Ruhen letrat, urdhëresat, enciklikat, relacionet, si dhe akte të tjera të korrespondencës midis Papatit dhe ipeshkvisë së Drishtit. Autoritetet klerikale të kishës dhe ato të qytetit janë shumë shpesh subjekt i korrespondencës me kryeqendrën e krishtërimit perëndimor jo vetëm për çështje përjashtimisht të lidhura me to, por edhe për problemet që përballonin kishat, manastiret, kështjellat, fisnikët dhe bashkësitë qytetëse rreth e qark: në Shkodër, në Ulqin, në Tivar, në Shas, në Pult, në zotërimet e Dukagjinëve e gjetiu. Vetëm ndërmjet viteve 1410-1455, sikurse del nga regesti i mëposhtëm, jo i plotë, me dokumente të Arkivit Sekret të Vatikanit, të panjohura deri më tani, Drishti është pritës korrespondence ose subjekt urdhërimi a njoftimi për afro 30 herë.[23] Gjasat ishin mesa duket se në territoret që do çliroheshin, ndoshta statuti i Drishtit, si statut kanonik kishtar i Katedrales së Drishtit dhe si qytet i brendësisë së territorit mund të shërbente si model për kushtetutat e qyteteve të tjera që do të çliroheshin nga osmanët. Por ky interesim i Kuries, a vinte vetëm nga fakti qyteti i Drishtit ishte një “republikë kishtare” apo kishte luajtur një rol në këtë ndërmarrje një personazh shumë i rëndësishëm i mesjetës shqiptare, Pal Engjëll-Dushi që rridhte nga një familje fisnike nga Drishti? Pikërisht në këtë kohë në 1456, Ipeshkëvi i Krajës Pal Engjëll-Dushi u caktua si nunc për kryqëzatën, i cili do të vepronte në bashkëpunim me Skënderbeun jo vetën në Shqipëri, por edhe në Dalmaci dhe në Serbi. Për Shqipërinë u caktua si nunc për kryqëzatën, Ipeshkëvi i Krajës Pal Engjëll-Dushi, i cili do të vepronte në bashkëpunim me Skënderbeun jo vetën në Shqipëri, por edhe në Dalmaci dhe në Serbi besojmë , ndoshta për të mbledhur në të parën ndihma për Shqipërinë, e në të dytën për të mbështetur pozicionin e saj ë lëkundur, e kësisoj drejt për së drejt të rrezikshëm për Shqipërinë[24] Familja e Ëngjëllorëve do të luante një rol kryesor edhe në vitin 1463 , ku Papa Piu II emëroi dy persona për ta ndërmarrë këtë editim pas kërkesës së Katedrales së Drishtit. Njëri nga ta do të ishte Kryeipeshkvi i Durrësit, Pal Ëngjëlli, sërish një pinjoll i familjes fisnike nga Drishti dhe një nga njerzit më të afërt të Skënderbeut, kryekancelari i tij, dhe hartuesit së formulës së Pagëzimit në shqip. Elementi shqiptar nuk do të mbetet vetëm personat e autorizuar për të bërë editimin por edhe në elementë të rëndësishëm të së drejtës të mbledhur në Statut. Në hyrjen e tij Pal Ëngjëlli deklaron se ne, kanonikët dhe kapitulli i kishës së Drishtit, ..konstatojmë se të parët tanë na kanë lënë disa Kushtetuta, të cilat nga ana tjetër rezultojnë ose të paqarta ose të pamjaftueshme[25], çka dëshmon për një traditë shumë më të hershme administrimi në qytet. Një nga kapitujt e parë i dedikohet respektit të ndërsjelltë të midis pleqve dhe të rinjve kur shkruhet në çmënyrë të rinjtë duhet të respektojnë pleqtë dhe në çmënyrë pleqtë duhet të duan të rinjtë. Kjo përmendje e pleqësisë që në kapitullin e parë të kujton një tipar dallues të shoqërive shqiptare që ashtu si në Greqinë e Lashtë ku “jerusia” apo senati në Romë luanin një rol të madh në administrimin e vendit, edhe në viset arbëre ky tipar ishte i përcaktuar mirë, madje në Kanun në ligjin e maleve, këshilli i pleqësisë zë një vend të veçantë. Vetdija institucionale do të sillte se edhe në projektet e para për një shtet shqiptar si është vepra e Sami Frashërit, “Shqipëria çka qenë , ç’është dhe çdo të bëhet “ (1899), apo dhe organizimet e para të shtetit shqiptar si ishte Qeveria e Vlorës kur organe të tilla janë përmendur apo dhe ngritur, studiuesit mos t’i shikonin si organe të kopjuara nga fqinjët, por edhe si një pjesë organike e një kujtese kolektive institucionale të largët.
Norma të tjera zakonore duhen gjurmuar në Statutin e Drishtit për të bërë të mundur që nëpërmjet tyre të ndërtohet një histori e munguar ë së drejtës shqiptare me zanafillat e veta që në Mesjetë. Statutet e qyteteve komuna dhe të katedraleve shqiptare janë një dëshmi që vërtetojnë dhe njëherë egzistencën e qyteteve komuna shqiptare, të botës qytetare në kompleksin mesdhetar, zhvillimin dhe ngjashmëritë me qytetet komuna e tjera të Europës si dhe zhvillimin e së drejtës kanonike kishtare, e cila ishte mjaft specifike sepse ruante në vetvete rregullat zyrtare të kishës duke i përshtatur ato sipas të drejtës dhe traditës vendase.[26]Pikërisht gjurmimi dhe nxjerrja në pah të kësaj tradite vendase do të bëj të mundur që konstatimi se nuk kemi si paradigm nga e kaluara vetëm Kanunin e maleve por edhe një traditë së Shqipërisë adriatike, aq të afërt me bregun perëndimor të Adriatikut dhe që u ndërpre dhunshëm me pushtimin dhe shkatërrimin e Drishtit në 1478. Kodifikimi i fundit i tij, më 12 janar 1468, pesë ditë para se të vdiste Gjergj Kastrioti, ideatori i një Arbërie qendrestare dhe të lidhur me qytet-shtetet italiane duket sikur ishte një rastësi fatlume për të pasur pas pesë shekujsh një dëshmi sesi ishte Arbëria Juridike e munguar mes nesh.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *