Rregulli strikt vret frymezimin, ndërsa metoda i merr frymen lirise (La rigueur tue l’inspiration, la méthode étouffe la liberté (Henri-Frederic Amiel)
Nga Fluvia Shtepani
Kur lexon librin me tregime « Rrëfej une, gruaja » zhytesh në një gjelbërimthellësish marramendëse, në misteret e hapësirave metafizike të paeksploruara të vetënjohjes, të flirtit me veten që zgjon sensualitetin, të preludit të gjëndjes shpirtërore në prag-dashurinë e papritur, apo të vetë dashurisë si emocioni më sublim e më kompleks i qënies njerëzore, ndjenja që ligjëron tej fushë-hapësirave të arsyes e ngjitet në lartësinë e kumtit poetik e të dehjes shpirtërore.Parë në këtë optikë, kylibër është «një buqetë jete», që sjell në kontekstin moralo-ndjesor një fllad të freskët, plot shqimë e elegance, që lulëzon në relievin e kësaj tematike të re, duke krijuar dhe nje farë polariteti dimensional tek autorët dhe lektorët, pasi këto elemente janë projektuar më shumë në sferën e ëndrres nga letërsia e mëparëshme.
Që nga lashtësia, letërsia ka shërbyer si laborator eksperience për të zbuluar sensin e jetës dhe strukturuar raportin që kemi me të. Eshtë e vetmja fushë ku kontrolli është frenim, racionaliteti pengesë, projektimi në realitet i panevojshëm, ku imagjinata na bën të ngjisim shkallët drejt qiellit, dhe aksioni të rrëzohemi, ku ëndërrimi është aq më i fuqishëm sa herë që arsyeja nuk e prangos.
Dashuria është pasioni i vetëm për të cilin nuk vuan e shkuara dhe e ardhmja, thoshteBalzac-u, ajo adhuron pafundësine e urren limitet. Duhet të abuzojmë gjithomonë ne lirinë tone, thoshteEluard.
Cdo krijim artistik eshte një ekuilibër i kombinimit të dy fenomeneve intelektuale, meditimit që eshte një virtyt i mundshëm e progresiv dhe frymëzimit që eshte një dhunti. Shumica e njerëzve mund të meditojnë deri në një farë niveli, pak janë të frymëzuar, e të rrallë janë ata që i kanë të dyja, thoshteHugo. Një ndër kënaqësitë që të dhuron ky libër, ndër të tjera, është edhe konstati i këtij postulati hugonian…
Autorja mendon, siCoelho, në mënyrë komplekse se dashuria nuk është vetëm një ndjenjë e madhërishme, por e konsideron atë si art, për të cilin frymëzimi nuk mjafton. Në shkrimet e saj, ajo ka injektuar një dimension ciceronian nëpërmjet raportittë elementëve topike që përfaqësojnë imagjinacionin,dhe elementëve dialektikë me rëndësi kryesore. Ky raport transformon me iracionalitetin e tij, raportin midis filozofisë e retorikës, duke udhëhequr lexuesin drejt një dualizmi botë iracionale-botë racionale, e duke mbështjellur rrëfimin me një vello enigmatike, si për të qëndisur më së miri rrjetin e misterit.
Me algoritmin e saj narrativ, Mimoza Kuchly, e ka integruar këtë mesazh filozofik, me shumë elegance e me nje fertilitet të pakrahasueshëm imagjinacioni, burimit më të pashtershëm human, që na ofron nje mundësi tëdyfishtë, pasi nga nje anë,ai është më i shpejte se vete realiteti i jetuar, dhe nga ana tjeter përbën shtegun e vetëm të mundshem drejt nje lirie pa limite.
Në shkrimet e saj të banuara nga pasioni, këto elemente i gjejmë të gërshetuara me njëmonolog-dialog psikologjik e spiritual, i cili krijon një hapësire të pasur shumedimensionale ku introspeksioni përbën filigramin e artë në të cilin artickulohen, ëndrrat, dyshimet, imagjinacioni, dhe emocionet e personazheve përmes vetëdijes et ndërdijes së autores.
Në teorine budiste thuhet : « Ne vuajme për shkak te dëshires, zemërimit e budallallëkut ». Në një sens simbolik, ne jetojmë në një terren të sunduar ne mënyre paradoksale nga pushteti i convencioneve, i tabuve morale dhe erotizmit të fshehur. Në shumicën e veprave të para nëntëdhjetes, erotizmi si fenomen njerëzor, eshte trajtuar më shume si ankth jetësor, si brengë metafizike apo si sprove e ekzistences kolektive, sesa si drame e zbulimit shpirteror dhe lirisë individuale.
Larg nënkuptimeve, në librin «Rrëfej unë, gruaja», jeta i hap krahët ndjesive, dëshirave, madje edhe atyre te çastit, vegimi i saj dergjet në brigjet epshore, horizonti i saj eshtë sa i thjeshtë e i kapshëm, aq edhe mrekullor e i paarritshëm. Ajo flirton në çdo frrymëmarrje me dashurinë, pasi e vetmja kornizë që limiton atë, janë perceptimet e tundimet tona, kërshëria për të zbuluar e provuar, pasi shpirti njërëzor, është një diell i madh rrezet e të cilit depërtojnë çdo gjë e sjellin jetë, energji, lumturi. Jeta është një hezitim i përherëshëm ndërmjet çuditërimit e pyetësimit (Pessoa).
Liria e njeriut (apo e krijimit) varet nga shkalla e përparimit, nga mënyra e të menduarit, të ndjerit, të reaguarit, duke ju afruar sipas raportit midis tyre, më shumë fatalitetit apo providencës. Por më e rëndësishmja, nga të gjitha është mosvënia e kufijve, pasi vetëm nje përjetim i tille i saj, pa kufizime e pa censure të frymëzon. Kjo lloj trajtese motivore e lirisë se imagjinationit dashuror, mendoj se ishte e nevojshmë në letersinë shqipe. Nëpërmjet personazheve tësaj autorja e përcjell më së miri këtë mesazh : «Nuk është turp të kërkosh magjinë, aq më teper kur ajo të bën të lumtur. Të këqijat nuk vinë nga magjitë e bukra » ….
Profesor Çabej, një nga njohësit më të mire të psikologjisë së popullit tone, thotë se tipari më i theksuar është rezervimi. Të arrish të shtysh barrierat e ketij rezervimi jetësor e mendor, kërkon kurajo dhe talent per t’iu shmagur subjektivitetit autorial dhe mediokritetit të temave te «vogla» të personit, personalitetit të tij dhe shpalimeve të psikesë.
Tiparet post-moderniste përshkojne veprën në strukturën e saj të brëndëshme, si edhe në aspektet e ndërtimit te jashtëm, duke dëshmuar jo rregullsi po çrregullim, jo logjike, po spontaneitet të paparashikueshëm, jo raport mimetik me realitetin po liri ekstreme e lojë kapriçoze në konfigurimin e saj.
Rrëfimi braktis strukturat e format gjuhësore formale, duke i dhëne lexuesit një dimension të veçante, jo vetem në kuptimin por edhe në ritmin e ndjekjes së ngjarjeve. Ta kuptosh veprën, do të thotë të bësh një lexim tjetër ku bashkëqëndrojnë shumëmendësia dhe fiksioni, e vërteta dhe misteri. Nuk kemi thjesht një realitet koherent dhe të unifikuar, vepra ngrihet shpesh mbi njëmonologim-dialogimfragmentar që «ndrydh» deri diku rrëfimin kryesor, por nga ana tjeter, i vë nje theks të veçantë synimeve ideore të saj. Ndryshe nga letërsia e mëparshme, ku lexuesit i ofrohen disa ngjarje apo raporte që zbulojne thelbin e personazhit, tek ky libër, autorja na ofron nje shumësi pozicionesh, qëndrimesh emocionale të personazheve, që limitojnë përcaktimin e prioritetit të njërit mbi tjetrin, duke i lënë vënd lexuesit te krijoje idene e vet.Meditacioni i goditur, i shoqëruar me një figuracion të pasur stilistik, integrohet me originalitet në një proces piramidal intensifikimi emocional, duke e bërë rrëfimin aqreal saqë e përfshin lexuesin tërësisht në vorbullën e tij.
Te shkruash « jeten », sipas Barthesështë e vetmja zgjidhje dialektike për të përshkruar konfliktin ndërmjet saj e literatures,ide te cilën, ai e ilustrojnë më së miri personazhet dhe ngjarjet e tregimit « Edhe Mbretëreshat kanë endrra».
Nata është për sensibilitetin romantik «një copëz kohe e veçantë», që favorizon fantazmat, ëndrrat, ato të frikshmet dhe të bukrat, ajo eshte në të njëjtën kohë e pashpirt dhe përkëdhelëse, evokon si vuajtjen ashtu dhe dashurinë.
Me gjithë tërësine e këtyre efekteve kontradiktore, është përseri endrra ajo që tërheq qënien njerëzore drejt meditimit nëshfaqen madhështoretë natyres duke e vënë atë përballë misterit të ekzistences, por duke mos harruar që nga ana tjeter, ajo është dhe «një strehëz» mbrojtese kundra realitetit.Musset thoshte : Ah sikur ëndërrimi të ishte gjithmone i mundur! Unë do të shtoja se jo vetëm ky tregim, por i gjithë libri, është një atelier e përkryer ëndërrimi. Ai është djepi ku përkundet rrëfimi, përkëdhelur me alkiminë e fjalëve, që bashkohen me shumë pavaresi nëpërmjet rrjedhës së njarjeve, duke i dhënë shkrimit në të njejtën kohëefekt befasor por dhe poetik (po të shkëpusnim në vetvete fragmente të librit, do të mund të formohej nje poezi në proze, siç thoshte Breton për fragmentet poetike në roman). Vlera e një rrëfimi qëndron padyshim në fuqinë dhe në bindshmërinë e vizionit që i jep zërit të brendshem që flet, të arkitektures së mendimit që imponohet vetvetiu, duke zbuluar cilësi të reja nëhapësirën imagjinare. Qëllimi i tij është që mesazhii dërguar tek lexuesit të pranohet sa më natyrshëm që të jetë e mundur. Personazhet e tregimeve ilustrojnë në mënyrë të përsosur thënien e Kleber Eden-itsi kriter vleresimi, që “personazhi i gjallë” është shpikja më e bukur profesionale.Në tregimin « Pasqyra » autorja integron me mjeshtëri imazhin e pasqyrës që konsiderohet në letërsi si një katalizator poetik, që ofron mundësi narrative pa limit, si një metaforëe privilegjiuar e eksperiencës estetike dhe e prezantimit te saj.Zbulimi i botës së brendëshme të personazhit kryesor nëpërmjet pasqyrës është kompleks, sepse shtjellimi bëhet nëpërmjet një dinamike alternimi midis opozicionit dhe osmozes.Pasqyra eshtë nje objekt polymorf, që i nënshtrohet pranimit të një pluraliteti konotativ, të ndryshueshëm, ku konvergjon identiteti dhe differenca sipas principit të analogjisë.
Pasqyrimi është nga një anë, dualitet, dublikim, dhe nga ana tjetër unitet, identitet. Ndër të tjera, pasqyra ka veçantinë të funksionoj vetëm në praninë e dritës (sadopak dritë), është drita që na lejon të shohim dhe anët më të fshehta dhe kontradiktore të personazhit të tregimit. Ajo është si hëna « objekt që reflekton » dhe «objekt reflektimi» njëkohësisht.
«Ndriçimi» qëpret libri, për të pasqyruar gjithë bukurinë e tij është drita qëdo të derdhi mbi të lexuesi i pasionuar, ose më mirë do të thoja që shkrimi me forcën e tij deduktive e shndërron lexuesin e thjeshtë, në të pasionuar.Ai e vendos atë pa e kuptuar, në qëndrën e një graviteti jetësor, ku të gjitha forcat kontradiktore asnjanësohen, duke i dhënë mundësinë të shijojë thellësisht, e në paqe me vetveten, magjinë endërrimtare të jetës që të bën të lumtur. Libri është një «puhizë» lirie, dashurie, ëndërrimi, që ka pamjen e një mozaiku kompleks e të llojllojshëm, i cili na shpalosetme një gjuhë të pastër, të krehur, elitare, gjuhë që të ngop dhe të këndell, sepse ka një përkujdesje të çliruar nga çdo rëndesë, nga çdo influence,nga çdo pushtim pasi autorja është e lirë, është vetvetja. Ajo përdor tërë forcën krijuese e ndjeshmërinë artistike, për të zbuluar psikologjinë njerëzore, dhe paradoksin modern të ekzistencës dhe mendësisë anakronike të kohës, që na ngjan me një parathirmë ndërgjegjësuese për qenien njerëzore (tek «Vegimi», tek «Takim në orën shtatë të mëngjesit» apo tek «Testamenti i mirënjohjes »).
Autorja bën përpjekje të guximëshme në artin e të shkruarit, ajo zhvesh me fjalë botën e brendëshme, nëpërmjet trillimit e origjinalitetit, topografisë së marrëdhënieve me njerëzit, duke i parë këto të fundit, si dukuri fenomenale sa të natyrshme aq edhe hyjnore. Për autoren, bota letraro-artistike është një metaforë e botës reale, njerëzore dhe hyjnore, është flirt i perëndishëm, është tjerrja kuptimplotë e sensuales me liriken, e endrrës me dashurisë, nostalgjisë dhe mallit, është projektimi real i atij impulsi jetësor eternal, që lulëzon në oazin sentimental të botës femërore.Ajo është vazhdimisht në kërkim të një klimë të re etike, kontemporane, plot elegancë dhe elokuencë (tek Balerina Pariziane), guxon të na drejtojë përmes personazhit të saj drejt tejdukshmërisë lirike të intimes sensuale që ekziston brënda çdo individi, e universit shpirtëror të dashurisë, ku heshtja eshte zhurma më e fortë e dëshirës, ajo flirton me misionin e gjallimit të jetës, si pjesa më enigmatike e universit njerëzor e shpirtëror, këtij dualiteti psikologjik e filozofik që shpesh mban peng që në fillesë motorin vital të jetës, dashurinë.
Tregimet e këtij libri të mbushin, me sinqeritet, vetënjohje, freski, delikatesë, dashuri dhe humbje, dyshim dhe force për ta përballuar e për ta pranuar atëpa egoizëm, sepse na lënë të kuptojmë që dashuria nuk eshte “njësore” dhe jeta është e mbushur me mrekulli dashurie. Ata na bëjnë të kuptojmë sa e rëndësishme është të pregatitemi për ta pritur dashurinë «ashtu siç duhet», duke luftuar brënda vetes egoizmat tona më të fshehta,të cilave shpesh-herë kemi frikë ti afrohemi e jo më ti agjësojmë, pasi ato janë “skoriet” që na infektojnë ndjenjat, që dënojnë ciklin lumturor të mos pikturohet me të gjitha ngjyrat e ylberit, që na bëjnë të thithim ajër të ndotur nga pesha e paradigmave dhe e konvencioneve morale.
Libri « Rrëfej unë, gruaja » eshte nje « serenatë femërore» plothov njerëzor, ku çdo përshkrim ekpresiv, verbal apo ikonografik, është nje imazhi që arrin të shndërrohet nëprëmjet frymëzimit në një tempull nga i cili autorja rrezaton transhendencë, duke krijuar nje strukturë matriciale origjinale. Në tekstet e tregimeve, me një stil arabeskë e marramendës, të filtruara e të distiluara me magji, fjalët shkasin plot surprizë, ato verbalizojne dëshirën e pasurojnë teknikën e shkrimit me variacione midis modernes e postmodernes, duke formuar një arsenal të begatë mjetesh të zhdërvjellëta, që kthejnë formën në një precedim të mesazhit estetik. Personazhet stereotipikë,lundrojnë në një intrige imagjinare e të kalibruar,që zhvendoset me një amplitude të thellë filozofike përmes zhbirilimeve fine të kthinave të shpirtit, deri tek imperativat dialektike, bëjnë që libri të jetë një vitrinë e re e vëndit që duhet te zë tregimi në botën letrare.Frymezimi eshte kapriçoz, ashtu si era që fryn ku i pelqen (Henri-Frederic Amiel), ashtu edhe ndjesitë e autores janë të paparashikueshme, shpesh radikale dhe sfiduese, por gjithmonë shëruese…Suksese të mëtejshme autores !!
