Nga Joan Didion
Sigurisht që titullin për këtë bashkëbisedim e huazova nga George Orwell. Një arsye përse unë e mora hua atë, është se më pëlqejnë tingujt e fjalëve: Përse shkruaj unë? Këtu keni tri fjalë të shkurtra, të qarta, që përcjellin të njëjtin tingull dhe tingulli që ato përcjellin është ky:
Unë
Unë
Unë
Në shumë mënyra, shkrimi është akti i të thënit Unë, akti i të imponuarit të vetes kundrejt të tjerëve, i të thënit: më dëgjo, shihi gjërat ashtu siç i shoh unë, ndrysho mendje. Është një akt agresiv, madje armiqësor. Ju mund t’i maskoni kualifikimet e tij, tentativat për gjërat që dëshiron t’i arrijë, me anashkalime dhe shmangie, me mënyrën më intime, se sa duke pohuar, duke aluduar më tepër se sa duke deklaruar, por kjo nuk e ndryshon aspak faktin se hedhja e fjalëve në letër është një taktikë e një shantazhi të fshehtë, e një pushtimi, një imponim i ndjeshmërisë së shkrimtarit në hapësirën më private të lexuesit.
Nuk e huazova titullin vetëm sepse fjalët tingëllonin siç duhet, por edhe sepse dukeshin shumë të përmbledhura, jo në mënyrë të paqëllimtë, është e gjitha që dua të them. Si shumë shkrimtarë, unë kam vetëm këtë “subjekt”, vetëm këtë “zonë”: aktin e të shkruarit. Nuk mund t’ju sjell njoftime nga fronte tjera. Mund të kem interesa të tjera: Mund të jem “e interesuar” për shembull, për biologjinë detare, por nuk lavdërohem, s’kam as pretendime se ndonjëherë do më dëgjonit të flisja mbi këto gjëra. Unë nuk jam dijetare. Jam larg së qeni një intelektuale, megjithatë, kjo nuk do të thotë se kur dëgjoj fjalën “intelektual” kërkoj për armën , por se nuk mendoj në mënyrë abstrakte.
Gjatë viteve kur isha studente në Berkeley, u përpoqa me një energji të pashpresë të adoleshencës së vonë, të blija disa viza të përkohshme drejt botës së ideve, të krijoja për veten time, një mendje që do të mund të zgjidhte abstraksionin. Me pak fjalë, u mundova të mendoj. Dështova. Vëmendja ime gjithsaherë kthehej në mënyrë të pashmangshme drejt specifikes, të prekshmes, drejt asaj qe konceptohej në përgjithësi nga të gjithë njerëzit që asokohe pata mundësi të njihja, drejt asaj çështjeje të ditur, periferikes.
Përpiqesha të thellohesha në mendime mbi dialektikën hegeliane, ndërkohë që do e kapja veten pa kuptuar, duke menduar për pemën e lulëzuar të dardhës jashtë dritares sime dhe për mënyrën e veçantë se si gjethet preknin dyshemenë.
Mundohesha të lexoja teorinë linguistike, ndërkohë që do ta gjeja veten përpos kësaj, duke pyetur nëse dritat ishin ndezur në Bevatron, atje tej, majë kodrës. Kur unë thashë se isha duke pyetur nëse dritat ishin ndezur në Bevatron, ndoshta menjëherë keni dyshuar se nëse unë sado pak merrem me idetë, dhe se po e përkufizoja Bevatronin si simbol politik, duke menduar përciptazi mbi kompleksin e ushtrisë industriale dhe për rolin e saj në komunitetin e universitetit, por do të ishit gabuar. Unë thjesht po pyesja nëse dritat në Bevatron ishin ndezur dhe si dukeshin ato. Një fakt fizik.
Pata telashe gjatë diplomimit në Berkley, jo nga kjo paaftësi e imja për të rënë në ujdi me idetë – unë isha në prag të diplomimit për gjuhë angleze dhe mund të gjeja gjeografikisht shtëpinë dhe kopshtin imagjinar tek Portreti i Zonjës, gjithashtu si personi tjetër “imagjinar”, duke qenë sipas defincionit, lloji specifik, që tërhoqi vëmendjen time – por, thjesht, sepse kisha neglizhuar ndjekjen e një kursi në Milton. E kam bërë këtë. Për arsye që tashmë duken demode, kisha nevojë për një titull deri në fund të asaj vere dhe Departamenti i Anglishtes më në fund ra dakord, që unë të kaloja nga Sakramento,çdo të premte, për të folur për kozmologjinë e Parajsës së Humbur, për të më certifikuar kompetencë për Milton. E kam bërë këtë. Disa të premte merrja urbanin Greyhound, të premte të tjera kaloja përgjatë Paqësorit të Jugut të qytetit të San Franciskos, në grahmat e fundit të udhëtimit të tij ndërkontinental. S’mund t’ju them nëse Milton e vendosi diellin apo tokën në qendër të universit të tij tek “Parajsa e Humbur”, pyetja thelbësore të paktën e një shekulli dhe e një teme rreth së cilës unë shkrovaa 10.000 fjalë këtë verë, por ende mund të ndërmend saktësisht shijen e athët të gjalpit në sallën e ngrënies së vagonit të trenit në qytetin e San Franciskos dhe mënyrën se si dritaret e ngjyrosura në autobusin e Greyhound, bënin që rafineritë e naftës në afërsi të Carquinez Strait t’i ngjanin një drite të përhirtë, të errët dhe ogurzezë.
Me pak fjalë, vëmendja ime ishte gjithnjë në periferi, në atë çfarë mund të shihja, shijoja dhe prekja, te gjalpi, dhe te autobusi i Greyhound. Përgjatë atyre viteve udhëtoja në atë çka unë njihja, për t’u shndërruar në një pasaportë të pasigurtë, letra të falsifikuara: e dija se nuk isha banore e ligjshme në asnjë botë idesh. E dija se nuk mund të mendoja. Gjithçka dija më pas ishte ajo që s’mund të bëja dot. Gjithë çka dija ishte ajo që unë s’mund të isha, dhe m’u deshën disa vite për të zbuluar se kush isha në të vërtetë.
Që isha shkrimtare.
Me këtë nuk nënkuptoj një shkrimtare “të mirë” apo “të keqe”, por thjesht një shkrimtare, një person, i cili orët më të përvetësuara dhe pasionante i shpenzon duke përshtatur fjalë në copëza letre. Nëse kredencialet e mia nuk do të ishin në rregull, nuk do të bëhesha kurrë shkrimtare. Sikur të isha bekuar më një qasje të kufizuar mendimi, nuk do të kisha patur ndonjë arsye për të shkruar.
Unë shkruaj tërësisht për të gjetur atë çfarë jam duke menduar, atë çka jam duke vështruar, atë që shoh dhe çfarë domethënie ka. Çfarë dëshiroj, çfarë më frikëson. Përse më dukeshin aq ogurzeza rafineritë e naftës përreth Carquinez Straitsnë verën e vitit 1956 ? Përse dritat e natës në Bevatron nuk m’u shqitën mendsh njëzet vjet me radhë? Çfarë po ndodh me këto përfytyrime në mendjen time?
Kur flas për përfytyrime në mendjen time unë flas më tepër veçanërisht për imazhet që vezullojnë përreth skajesh. Në të gjitha librat bazë të psikologjisë, kishte nga një ilustrim të një pikture maceje pikturuar nga pacientë në faza të ndryshme të skizofrenisë.
Kjo mace kishte një vezullim rreth vetes. Mund të shihni strukturën molekulare se si copëzohet në çdo skaj të maces: macja shndërrohet në sfond, kurse sfondi në mace, gjithçka ndërvepron, shkëmbime jonesh. Njerëzit, gjatë halucinacioneve përshkruajnë të njëjtën përkapje të objekteve. Unë nuk jam skizofrene, nuk marr halucinacione, por imazhe të caktuara shndrinin edhe për mua. Vështroni mjaftueshëm gjatë dhe nuk keni se si ta humbisni shkëlqimin.
Është aty. S’mund të mendoni edhe aq shumë për ato përfytyrime që shkëlqejnë. Thjesht qëndroni shtrirë dhe i lini ato të zhvillohen. Qëndroni të qetë. Nuk flisni me shumë njerëz dhe përpiqeni të largoni sistemin tuaj nervor nga e jashtmja dhe përpiqeni ta lokalizoni macen te shkëlqimi, gramatikën te piktura. Kur them “shkëlqim”, germë për germë, dua të them “gramatikë”, po germë për germë.
Gramatika është pianoja të cilën unë e luaj me vesh, sepse me ç’duket kam qenë jashtë shkolle vitin kur duhej të kisha mësuar rregullat.Gjithçka unë di për gramatikën është fuqia e saj e paanë. Kur zhvendos strukturën e një fjalie, ndryshon kuptimin e fjalisë, përfundimisht dhe në një mënyrë jofleksibile, ashtu siç pozicionimi i kameras ndryshon kuptimin e objektit të fotografuar.
Shumë njerëz, tashmë dinë rreth këndeve të aparatit fotografik, por nuk kanë aq shume njohuri për fjalitë. Rregullimi i fjalive ka rëndësi dhe rregullimi që ju dëshironi mund të gjendet në figurën e mendjes tuaj. Figura orienton organizimin paraprak. Figura dikton nëse fjalia është me ose pa klauzola, një fjali që përfundon vështirë ose një fjali që bie e reduktuar, e gjatë apo e shkurtër, aktive apo pasive. Kjo figurë ju tregon ju se si t’i stolisni fjalët dhe rregullimi i fjalëve ju tregon juve apo mua se çfarë po ndodh në figurë.
Vini re mirë!:
Kjo ju tregon.
Nuk e thoni ju.
Më lini t’ju shpjegoj se çfarë dua të them nëpërmjet figurave në mendje. E fillova Luaj ashtu siç je, kështu siç kam filluar një nga novelat e mia, pa një nocion të karakterit apo komplot apo edhe incident. Unë kisha vetëm dy figura në mendje, për të cilat më vonë, përmes qëllimit teknik që ishte të shkruaja një novelë kaq eliptike dhe që shpejt do të ketë mbaruar para se ta keni vënë re atë, një novelë aq e shpejtë sa nuk do të ekzistonte fare. Rreth figurës: E para ishte një hapësirë e bardhë. Hapësirë boshe. Kjo ishte qartësisht figura që kumtonte qëllimin narrativ të librit – libër, në të cilin çdo gjë ndodh jashtë faqeve të tij, një libër “i bardhë” ku lexuesit do t’i duhej të sillte ëndrrat e tij/të saj të këqija – dhe përsëri kjo nuk ishte figura që ma solli ngjarjen, nuk më solli as edhe një situatë të saj. Figura e dytë e bëri. Kjo figurë e dytë ishte diçka që vërtet paraqiste diçka. Një grua e re me flokë të gjatë, me një pelerinë të bardhë, të shkurtër, duke ecur nëpër kazino tek Riviera në Las Vegas, në orën 1:00 të mëngjesit. Ajo kaloi e vetme përreth kazinosë dhe telefonoi përmes një telefoni fiks. E ndiqja me shikim, pasi kisha dëgjuar për famën e saj dhe ia dija emrin: ajo është një aktore e re, që e kam parë herë pas here nëpër Los Angelos, në vende si Jax dhe një herë në zyrën e gjinekologut në klinikën e Beverly Hills, por nuk e kam takuar kurrë. Nuk di asgjë tjetër rreth saj. Kush është duke e promovuar atë? Pse ajo është këtu për t’u promovuar? Si erdhi ajo saktësisht në të gjithë këtë? Ishte pikërisht ky moment në Las Vegas që e bëri “Luaj ashtu si je” të fillojë e të ma tregojë ngjarjen
Paçka se ky moment paraqitet në novelë në një mënyrë të tërthortë, në njërin nga kapitujt:
“Maria bëri një listë të gjërave që ajo nuk do t’i bënte kurrë. Ajo kurrë nuk do të: ecte përmes rërës së plazhit Çezar, vetëm pas mesnate. Ajo kurrë nuk do të: luante në një mbrëmje argëtuese, nuk do të bëhej asnjëherë një S-M, veç nëse do dëshironte të bëhej e tillë, nuk do të merrte peliçe hua nga Abe Lipsey. Ajo kurrë nuk do ta: mbarte një Yorkshire, në Beverly Hills.
Ky është fillimi i kapitullit, por gjithashtu është edhe fundi i kapitullit, që mund të sugjerojë atë që unë nënkuptova me: “hapësirë e bardhë”.
Kujtoj që kisha një numër figurash në mendjen time, kur fillova novelën, që sapo e kisha mbaruar “Një libër me lutje të përbashkët”. ç‘është e vërteta, njëra nga pikturat ishte ajo e bevatronit që unë përmenda, megjithëse është e vështirë t’ju tregoj një histori mbi shifrat e energjisë bërthamore. Një tjetër ishte një fotografi gazete, e një vjedhjeje të 707 fotografive,duke u djegur në shkretëtirë në Lindjen e Mesme.
Një tjetër ishte pamja e natës nga dhoma në të cilën unë qëndrova një javë me paratifo, në një dhomë hoteli, në bregdetin kolumbian. Bashkëshorti im dhe unë dukej sikur ishim në bregdetin e Kolumbisë, për të përfaqësuar Shtetet e Bashkuara të Amerikës në një festival filmi (mbaj mend të kem përsëritur disa herë me radhë emrin e Jack Valenti, a thua se kjo do më bënte të ndjehesha më mirë), dhe nuk ishte vendi i duhur për të patur ethe, jo vetëm sepse shpërfillja ime ofendoi mikpritësit tanë, por edhe sepse çdo natë në atë hotel, gjeneratori prishej. Dritat iknin. Ashensori ngecte. Tim shoqi i duhej të shkonte vetëm nëpër mbrëmjet e organizuara të më justifikonte, ndërsa mua më duhej të rrija në atë dhomë hoteli vetëm, në errësirë. Mbaj mend të qëndroja në dritare dhetë telefonoja në Bogota (telefoni dukej se punonte me po atë parim si gjeneratori) dhe shihja teksa binte nata, duke pyetur veten se çfarë po bëja në 11 gradë larg ekuatorit, me temperaturë 39 gradë celsius. Pamja nga ajo dritare, padyshim që përshkruhet tek “Libri i Lutjeve të Përbashkëta”, ashtu si djegia e 707fotografive dhe sërish asnjëra nga këto figurave nuk më rrëfeu historinë për të cilën kisha nevojë.
Figura që e bëri, figura që shkëlqente dhe i bëri këto imazhe të tjera të bashkoheshin ishte aeroporti i Panamasë, në 6.00 të mëngjesit. Isha një herë vetëm në këtë aeroport, në avionin për në Bogota, që ndaloi një orë për t’u furnizuar, por mënyra sesi dukej ai mëngjes mbeti e mbivendosur ndaj gjithçkaje deri ditën që unë përfundova “Librin e lutjeve të përbashkëta”. Jetova në atë aeroport për disa vite. Mund ta ndjej ende ajrin e ngrohtë zbrita nga avioni, mund ta ndjej ende nxehtësinë që ngrihej tashmë nga pista në orën 6.00 të mëngjesit. Mund ta ndjej lagështinë e fundit tim, të rrudhosur te këmbët. Mund të ndjej asfaltin e ngjeshur pas sandaleve. Më kujtohet bishti i madh i një avioni amerikan, duke fluturuar palëvizshëm poshtë në fund të pistës. Kujtoj tingullin që prodhonte makina e lojërave të fatit në dhomën e pritjes. Mund t’ju tregoj se mbaj mend një grua të veçantë në aeroport, një grua amerikane, mendoj një amerikano-veriore rreth të dyzetave, e cila mbante një smerald të madh, katror, në vend të unazës së martesës, por atje nuk kishte një grua tjetër të ngjashme.
Më pas e trillova këtë grua në aeroport, ashtu siç trillova një shtet në aeroport dhe një familje për të drejtuar shtetin. Kjo grua nuk është duke pritur avion dhe nuk po takon askënd. Ajo ështëduke porositur çaj në kafenenë e aeroportit. Në fakt, ajo nuk është thjesht duke porositur çaj, por duke insistuar që uji të vlojë në prezencë të saj, për njëzet minuta rresht.
Pse është kjo grua në aeroport? Pse nuk shkon askund, ku ka qenë ajo? Ku e mori ajo atë smerald të madh? Cila marrëzi apo moskuptim, e bën atë të besojë se duke parë ujin të zihet në prezencë të saj për njëzet minuta rresht do shënojë për të një triumf?
“Mjafton t’i hidhje një sy vizave në pasaportën e saj dhe të kuptoje se kishte katër muaj që lëvizte nga një aeroport në tjetrin.” Të gjitha aeroportet në të cilat kishte qenë Sharlota Dagllas do kishin qenë të ngjashme me njëra tjetrën.
Në ndonjërin prej tyre tabela mbi kullë do kishte shënuar “Bienvenidos”, në tjetrin “Bienvenue”, disa vende do kishin qenë të lagështa dhe të nxehta, të tjerët të thatë dhe të nxehtë, por në secilën prej këtyre aeroporteve, muret e betonit pastel shkatërroheshin dhe këneta e pistës mbushej me trupa aeroplanësh të kanibalizuara Fairchild F-227 dhe në të gjitha ujiduhej të zihej.
“E dija pse Sharlota shkoi në aeroport, edhe pse Viktori jo.
“Dija gjithçka për aeroportet.”
Këto rreshta shfaqen rreth gjysmës së rrugës tek “Libri i Lutjeve të Përbashkëta”, por i shkrova ato gjatë javës së dytë që kam punuar me librin, shumë kohë përpara se të kisha një ide se ku kishte qenë Sharlota Dagllas dhe pse ajo kishte vizituar aeroporte. Para se të shkruaja këto rreshta nuk kisha ende një karakter të quajtur Viktor, kjo më ndodhi teksa shkruaja fjalinë. E dija pse Sharlota shkoi në aeroport dukej e paplotë. E dija pse Sharlota shkoi në aeroport edhe pse Viktori nuk shkoi, mbart më tepër zhdërvjelltësi narrative. Më e rëndësishme nga të gjitha është se ndërkohë që shkrova këto rreshta nuk e dija se kush isha “unë” kush po tregonte historinë. E kisha menduar deri atëherë se “Unë” nuk ishte më tepër se zëri i autorit, autori i gjithëdijshëm i shekullit të nëntëmbëdhjetë.
Por atje ishte:
E dija pse Sharlota shkoi në aeroport edhe pse Viktori nuk shkoi. Kjo “Unë” ishte dikush që jo vetëm e dinte pse Sharlota shkoi në aeroport, por gjithashtu njihte edhe dikë që quhej Viktor. Kush ishte Viktori? Kush ishte narratori? Pse ky narrator po më tregonte historinë?
Më lejoni t’ju tregoj diçka se pse shkrimtarët shkruajnë: nëse do ta dija përgjigjen e secilës nga këto pyetje nuk do ta kisha kurrë të nevojshme të shkruaja një novelë.
Botuar së pari tek New York Times Book Review, 5 Dhjetor 1976./ Pergatiti: Erla Velaj Pasqyre.al
