Nga Eleni Laperi
Nëpër fjalorë veshja përcaktohet si: fustane apo pantallona, që ne i veshim për të mbuluar, mbrojtur apo stolisur trupin.
Umberto Eco në ‘Lumbar thought’ shkruan se veshjet janë mjete semiotike, janë makina të komunikimit, që na imponojnë sjelljen e jashtme. Po kur bleu një ditë një palë pantallona bluxhins, që ia shtrëngonin organet e jashtme riprodhuese, Eco arriti në përfundimin se: të menduarit i urren veshjet që të shtrëngojnë.
Për të vijuar më tej mendimin e Eco-s për veshjen, nga eksperienca ime si qytetare, që ka jetuar në dy epoka të kundërta – në diktaturë dhe në demokraci – unë do të thoja edhe se: veshja shërben të ndjehemi mirë dhe përcakton mendimin tonë mbi botën që na rrethon.
Duke e menduar veshjen e shqiptarëve të para viteve ’90 dhe të viteve pas 1990 si mjet semiotik, si makinë komunikimi, unë e shoh veshjen si shkaktare të të gjithë mendimit të sotëm shqiptar.
E ndaj në dy periudha mënyrën e veshjes së shqiptarëve, sepse para vitit 1990 shqiptarët ishin të detyruar të vishnin vetëm prodhimet, që ofronte tregu vendas, vetëm sipas modeleve të aprovuara nga levat e partisë. Ishin të pakët ata që mund të visheshin si evropianët: fëmijët e udhëheqësve të partisë, ata që kishin dikë nga familja nëpunës në ministrinë e jashtme, në ministrinë e tregtisë së jashtme, që kishin dikë nga fisi jashtë vëndit, apo shofer eksporti.
Kurse në fillimin e dhjetëvjeçarit 1990, shqiptarët i zgjidhnin veshjet e tyre te tregjet e rrobave të përdorura. Kësaj here atje gjeje edhe qytetarët e thjeshtë, edhe gra të ministrave e të zyrtarëve të lartë, para se ata të pasuroheshin apo të bëheshin biznesmenë. Të gjithë visheshin me rroba të përdorura.
Për mua si grua, kalvari me veshjet është i stërgjatë. Ndoshta sepse që e vogël kam qënë e magjepsur nga librat dhe mospërfillëse mëkatare ndaj veshjeve. Për mua edhe sot veshja është më shumë mjet për të mbuluar e mbrojtur trupin dhe fare pak për ta stolisur atë. Nga kjo zgjedhje elitarët e sotëm bëjnë sikur nuk më shohin apo sikur nuk më njohin, kur më ndeshin në ndonjë pritje apo aktivitet, madje edhe kur më ftojnë ata vetë.
Megjithatë besoj se shkaku kryesor i marrëdhënies sime me veshjen është se u linda dhe u rrita në një vënd, ku pretendohej se ishte vendosur ‘diktatura e proletariatit’, ose ndryshe, ku klasa puntore ushtronte pushtetin politik për interesat e saj. Varfëria e veshjeve quhej ‘thjeshtësi’ dhe na paraqitej si virtyt i proletariatit në pushtet.
Po kot bëjmë fajtor proletariatin shqiptar.
As ai ishte proletariat, as ajo ishte diktaturë e proletariatit. Sipas teorisë së Marksit proletariat ishte klasa punëtore, veçanërisht ata që punonin në ndërmarrjet industriale, që nuk zotëronin pronë apo kapital dhe për të jetuar duhej të shisnin punën e krahut të tyre. Në Shqipërinë e ‘diktaturës së proletariatit’ përveç puntorëve, proletarë ishin edhe ata që gjetkë përkufizoheshin si nëpunës. Ishin edhe ata që shisnin punën e mëndjes së tyre, intelektualët (që në një fjalor urban përcaktohen si: ‘ata, që gjetën diçka më intresante se seksi dhe alkoli’.).Ishin edhe artistët. Dhe askush prej gjithë atyre nuk ushtronte dot pushtetin politik për interesat e veta. Sepse më saktë ajo ishte ‘diktatura e Njeriut të Ri’.
Duke u bazuar në modelin e propagandës fashiste dhe në modelin e propagandës bolshevike ruse, udhëheqësit shqiptarë, që pas L.D.B. rrëmbyen pushtetin për të mos e lëshuar deri në vdekje, përcaktuan rregullat e formimit të ‘njeriut të ri’ shqiptar. Ai duhej të ishte në rradhë të parë mbështetës i partisë dhe i ideologjisë së saj ndershmërisht e pa kushte, i thjeshtë dhe i barabartë me të tjerët, pa pretendime për shtëpi të madhe apo lehtësira në jetën e përditëshme. Ne u edukuam me parimet se ‘njeriu i ri’, për të cilin veshjet e bukura, stolisjet dhe stolitë ishin të huaja, fejohej të shtunën, martohej të dielën dhe të hënë shkonte përsëri në punë.
Udhëheqësit na ofroheshin si përfaqësuesit më të mirët të atij modeli. Ata ishin shëmbull për ne për atë që thoshin, jo për atë që bënin. Ata paguheshin sipas rregullit të rendit komunist: punonin sipas mundësive e furnizoheshin sipas nevojave. Derisa u rritën fëmijët e tyre, të cilët ajo sjellje hipokrite e prindërve ndaj qytetarëve u dha të drejtën të ndjeheshin mbi qytetarët e thjeshtë, që visheshin keq, hanin keq e jetonin jashtë mureve rrethuese të bllokut, të mbrojtura, prej tyre, nga ushtarë me armë. Ata u mësuan t’i përbuzin banorët e zonave jashtë bllokut, të cilët mësuan urrejtjen për ta.
Me shkëputjen nga kampi i vendeve pro sovjetike dhe me izolimin e plotë, Shqipëria provoi një krizë ekonomike, që do arrinte kulmin në vitet ’80. Po ja që njeriu për nga natyra është i ndërtuar në bazë të disa parimeve të harmonisë, prandaj edhe instinktivisht ai e kërkon të bukurën kudo, kurdo. Edhe ne, në kushtet e mungesave dhe ndalimeve të mëdha të së bukurës, përpiqeshim ta krijonim vetë atë, në shtëpitë tona të varfra njësoj, me mjetet e pakta, që mund të siguronim. Ndoshta mund të hapja një ekspozitë të madhe në të gjitha sallat e galerisë kombëtare në Tiranë, me copat që kam çuar dëm, duke u përpjekur të qep vetë veshje, që do më shërbenin jo vetëm për të mbuluar e mbrojtur trupin në mënyrë harmonike, sipas shijes sime. Disa herë ia dilja, shumë herë jo.
Plazhi ishte vëndi, ku pabarazia midis udhëheqjes dhe popullit ishte më e dukshme. Atje edhe mëria ndaj pabarazisë ishte gjithnjë e më e prekshme. Sepse atje mund t’i shihje në të njëjtën kohë edhe banorët e bllokut, edhe pjesën tjetër të popullsisë. Çdo ditë rreth orës 10 ata dilnin nga zona e tyre, simotra e ‘bllokut’ të Tiranës, që ishte e ndarë edhe ajo nga pjesa tjetër e plazhit me tela me gjëmba dhe me ushtarë të armatosur. Ishin në përgjithësi fëmijët e udhëheqësve, nuset dhe dhëndurët e tyre, rrallë vetë udhëheqësit. Ata parakalonin në grup në rërën e lagur të bregut të detit, me hap ritmik prej njeriu të ushqyer mirë; atje përzjeheshin me turmën e ushqyer e të veshur keq, që hynte apo dilte nga deti. Ose parakalonin zonën detare të turmës me motoskafet e tyre të shpejtë, për zilinë e qytetarëve, që grupe-grupe hanin mëngjesin apo drekën me bukë, domate e speca të skuqur nën çadrat e renditura kuturu në rërë, para rradhëve të gjata të kabinave prej druri, që kundërmonin erë urinë, se WC-të e përbashkëta ishin diku larg. Kostumet e banjës të banorëve të vilave të bllokut, ishin me ngjyra të ndritura, prej tekstilesh elastike të prodhuara enkas për rroba banje. Ato u rrinin pas trupit, pa asnjë rrudhë, edhe kur lageshin, edhe kur ishin të thata. (Si tani e kam para syve midis tyre vajzën e Eleni Pashkos me trupin sportiv e hapin ushtarak.) Ndërsa rrobat e banjës së turmës ishin të parehatëshme, të sajuara prej basmash të vëndit, që rrinin të gjëra kur ishin të thata e mblidheshin kur lageshin. Me to duhej të kishe kujdes, se llastiku mund të të këputej dhe ‘organet e jashtme riprodhuese’ do vetëtinin në mes të ditës për ngazëlllimin e të tjerëve, ngase pjesa tjetër e trupit ishte e nxirë nga dielli.
Rinia jonë u shenjua nga mungesat e mëdha të mallrave në të gjitha fushat, nga kultura e detyrimit për të menduar, vepruar e për t’u veshur sipas shijes së udhëheqësve. Shqiptarët u formuan me frikën nga pushteti i partisë dhe me ëndrrën e fshehur, që një ditë të bëheshin edhe ata si banorët e bllokut, që të mundnin të shijonin privilegjet e tyre. Dhe të merrnin hak për gjithë ato vite mungesa e përbuzje.
Shijen e revoltës ndaj pabarazisë unë e ndjeva në fillim në mesin e grave delegate të kongresit të gruas në Shkodrën e vitit 1976, kur u emërova si grafiste në revistën ‘Shqiptarja e re’. Në sallën që kundërmonte erë bar mole, ngaqë gratë delegate kishin nxjerrë nga sëndyqet veshjet e tyre të mira, parfumi i Liljana Hoxhës, e reja e Enver Hoxhës, dallohej si oaz i freskët, ashtu si ngjyra e flokëve të saj të ndritur, që ndrronte çdo ditë, si veshjet. Figura e saj, e ulur në sallë midis grave, ngjallte zili midis dhjetra apo qindra qënieve të gjinisë femërore të munduara prej varfërisë, që ishin në sallën e kongresit si delegate, si gazetare, apo ndihmëse të aktivitetit. Pastaj e ndjeva përsëri në kongresin e rinisë –B.R.P.Sh.- në vitin 1977. Majë shkallëve të sallës në Kombinatin Metalurgjik në Elbasan, mbi turmën gri të rinisë shqiptare, ndriçonin si pema e vitit të ri Bashkim Shehu me të shoqen, Marjetën.
Dhe përsëri kur u bëra nënë dhe me fëmijët në krah, me çantat prej lecke me peshqirë e mbeturinat e drekës, në piskun e vapës, kur shtyhesha me turmën në autobuzët e zhurmshëm e të pistë, që na kthenin nga plazhi në stacionin e trenit në Durrës, e pranë na kalonin veturat e zeza Benz, në sediljen e pasme të të cilit rehatohej ndonjë picirruk i bllokut, nip a mbesë e udhëheqësve. Ndoshta prandaj pas 1990 makina e preferuar e shqiptarëve u bë Benzi.
Krahasimin e jetës në Shqipëri me jetën në një vënd kapitalist, për herë të parë munda ta bëj realisht në prillin e vitit 1989, në kulmin e krizës ekonomike që provonte Shqipëria. U përzgjodha, pas një konkurimi në ndërmarrjen kartografike, të shkoja në Itali bashkë me një koleg. Duhej të mësonim të përgatitnim ambalazhe, të cilat do bënin të mundur daljen në tregun botëror të prodhimeve të ekonomisë shqiptare, e cila kishte arritur në zgripin e falimentimit. Me që në treg nuk gjeja dot veshje të ngjashme me ato që visheshin ato vite në Itali, unë munda të gjej një revistë ‘Burda’ (që vinte në B.G.Sh.) dhe i përgatita vetë të gjitha veshjet, me kallëpet e saj. Madje edhe çantën e dorës e përgatita vetë, me sende që gjeta në sëndyqin e vjetër të mamasë: nga një copë lëkure të zezë keci, të zbukuruar me një karficë argjendi me motive me emalio të zezë, që kish qënë pjesë e një brezi të gjyshes sime, Sofisë. Përveç këpucëve, që vajta t’i bëj në dyqanin e porosive. Kur vajta t’i marr dhe i thashë se më vrasin, këpucari qeshi, hapi perden që mbulonte derën e puntorisë dhe tha: dëgjoni ç’thotë kjo, i vrasin. Natyrish që do vrasin në fillim, më tha, deri sa të marrin formën e këmbës. Prandaj këmbët e mija, si gjithnjë u bënë me flluca, e më pas me kallo, po me to përshkova rrugët e Barit e të Romës.
Kolegu im ishte i veshur me kostumin e martesës. Ato kohë shqiptarët në përgjithësi kishin vetëm një kostum, të cilin e qepnin kur martoheshin, e vishnin në raste festash e përvjetorësh dhe me të varroseshin. Po në Italinë e fundviteve ‘80 askush nuk vishte kostum gjatë ditës. Të gjithë vishni blu xhinse ose pantallona doku. Italianët na shihnin me çudi, sepse ndonëse vinim të dy nga Tirana e një Shqipërie të fortifikuar e të panjohur, unë ngjaja pak si bashkëkohëset e mija italiane, ndërsa kolegu im dukej si i dalë nga një foto e viteve ‘40. Ai e ndjente këtë, po nuk kishte çfarë të bënte, veç të më thoshte herë pas here se sa i urrente italianët.
Edhe unë kisha problemet plot, pasi nuk dija si t’i fshihja në dhomën e hotelit të linjtat e mija prej pambuku të trikotuar, se e dija që pastrueset e dhomës bënin një kontrolle nëpër valixhe. Krahasuar me të linjtat e vitrinave të dyqaneve të Barit, të linjtat e mija, prodhim i trikotazhit të Korçës, ishin llahtarisht trashanike e të bezdisshme në trup.
Atje mësova se jo vetëm ne, që vinim nga Shqipëria, e vuanim kontaktin e drejtpërdrejtë me pjesën tjetër të botës. Më e rëndë kjo vuajtje ishte për punonjësit e ambasadave tona. Gratë e ambasadës shqiptare në Romë i blinin veshjet te tregu i Porta Portese-s. Në Vjenë punonjësit e ambasadës e blinin mishi te dyqani i qenve, e shitësi u thoshte, sa shumë qen paskeni. Në Paris ambasada jonë organizonte koktejle, që të hanin pa paguar edhe punonjësit, edhe familjet e tyre. Lista është e gjatë e historitë janë nga më të çuditëshmet. E si mund të bënin diplomaci të sofistikuar shqiptarët, kur diplomatët paguheshin keq, hanin ushqime kafshësh, vishnin rroba të përdorura e para syve u rrinin fakset e familjarëve nga Shqipëria, që u kërkonin magnetofonë e veshje?
Favia, pronari i ndërmarrjes së shtypi nga më të rëndësishmet në Itali ku ne vajtëm, na dha dreka e darka të mrekullueshme. Kështu të ngrënë e me dollarët e kursyer nga dieta e papërdorur si dhe me ca dollarë, që kisha marrë nga Shqipëria, të fshehura në rripin e pantallonave, u bleva pulovra e pantallona bluxhins tre djemve. Bleva edhe tre cokollata për ta. Për vete asgjë; më mjaftonte lumturia që kisha parë atë botën e largët, që e kisha ëndërruar prej kohësh. Në tragetin, që do na sillte nga Trieste në Durrës udhëtonin edhe Luan Hajdaraga dhe Ylli Pango, të cilët më mësuan si të fsheh rrobat, që kisha blerë për djemtë, duke i veshur vetë. Edhe ata kishin veshur nga tre palë pantallona, që dogana në Durrës të mos u nxirrte probleme, sepse me dietat që merrnim, nuk mund të blinim asgjë. Ashtu bëra, dhe shpëtova veshjet e fëmijëve, po nuk shpëtova çokollatat, dhuratë me vlerë në ato kohë në Shqipërinë ku mungonte çdo gjë: dy prej tyre m’i morën dy punonjësit e pangopur të doganës, edhe pse u thashë që i kisha për fëmijët. Si duket është ai vend pune që prodhon zili dhe përbindësha të tillë të pashpirt edhe sot.
Kur Favia mësoi se për mua ishte hera e parë që dilja jashtë vëndit, (natyrisht, tha ai me 50 dollarë rrogë që merrni ju!), më uroi që kjo të ishte për mua fillimi i udhëtimeve të tjera. Në atë kohë ideja se do mund të udhëtoja edhe në vënde të tjera ishte e paimagjinueshme për mua. Po pas pak muajsh, në dhjetor të vitit 1989 gjithçka u përmbys dhe kufijtë u hapën.
Dhe të gjithë shqiptarët rendën të plotësonin ëndrrat e tyre, që kishin mbajtur fshehur gjatë.
Të parët ishin ata që vrapuan për në Italinë e Rai-t, në botën europiane me femra të bukura, me vila e bollëk dhe u futën në ambasadat e huaja në rrugën ‘Skënderbeu’ ose pushtuan anijet e mjetet e lundrimit të të gjitha modeleve, edhe të sajuara.
Të dytët ishin ata që rendën të marrin pushtetin e u bënë politikan, si banorët e bllokut, që kishte magjepsur gjithë jetën me fshehtësinë e tij prallore edhe banorët e Tiranës, edhe banorët e Skraparit, të Tropojës e gjithë Shqipërisë.
Të tretët ishin ata, që rrëmbyen çfarë mundën: pajisjet e zyrave të tyre, dritaret e godinave të institucioneve, makinat e organizatave të partisë, pronat e bashkimeve profesionale, makineritë e uzinave, shtypshkronjave, e u bënë biznesmenë.
Të katërtit, po edhe ndër të parët, ishin ata që shitën gjënë dhe nderin e të tjerëve, shitën motrën e kushërirën dhe u bënë kriminelë.
Artistët u sulën pas ëndrrave të tyre: të pikturonin gjithë çfarë u ishte ndaluar më parë, të udhëtonin, që të shihnin muzetë e galeritë e botës, të hapnin ekspozitat pa qënë të kontrolluar nga komiteti i partisë, të bëheshin të njohur.
(Nuk munguan edhe ata që me fakte e histori të sajuara nga jeta e tyre, fabrikuan me veten Heroin.)
Më të fundit ishin ata që pritën të bëhej shteti ligjor dhe mbetën me gisht në gojë.
Më të paktët ishin ata që më në fund patën lirinë të lexonin pa qënë të kontrolluar, të mendonin pa qënë të ndjekur nga frika se dikush do t’i spiunonte, të shkruanin atë që mendonin.
Bashkë me hapjen e kufijve vërshuan pakot e ndihmave jo vetëm nga fisi, që kishte emigruar apo ishte arratisur në Amerikë apo vende të tjera perëndimore, po edhe nga shoqata të ndryshme mirëbërëse. Në pako kishte gjithfarë lloj ushqimesh e veshjesh, që ata ose kishin vite që nuk i përdornin më, ose i kishin seleksionuar pasi kishin ripërtërirë garderobën. Nëpër pako kishte që nga ushqimet e ushtrisë amerikane, deri te fustanet e mbrëmjes. Në këto ndihma kishte rroba, që ne nuk dinim kur, si dhe pse visheshin. Si më tregonte dhe Genta, njëherë pati veshur për në shkollë bluzën e pizhamave, se nuk e dinte që ishte bluzë pizhamaje. Dhe dikush rrugës i kish thënë, ‘qeka ftillu kjo’. Nuk ishte as e para, as e fundit në ato vite, që vishej cuditshëm. Unë me Majlinda Agollin e provuam këtë, kur vajtëm në zyrat e Sorosit të veshura, unë me një bluzë të gjelbër si bari, me ca qime të gjata si bari dhe Majlinda me çorape të zeza me hoje të mëdha e lule. Unë nuk do vishesha kurrë kështu, na tha vajza që na priti. Nuk kishte faj, se me pagën që merrte ajo mund t’i lejonte vetes të vishej shik. Ne, jo.
Rastisi që atë kohë, kur unë punoja në Galerinë Kombëtare të Arteve në sektorin e studimit, të vinte në Shqipëri vëzhguesja e OSCE Catherine Lalumière, bashkë me mediatorin evropian për Shqipërinë, Franz Vranitzky. Lalumière erdhi për një vizitë në galeri, e shoqëruar nga gruaja e Alush Shimës, që ishte drejtor i galerisë dhe deputet i Kuvendit të Shqipërisë. Më thirrën mua ta shoqëroj nëpër galeri, me që flisja frëngjisht. Ajo me sa duket e pëlqeu shoqërinë time, se jo vetëm më dhuroi një taler prej argjëndi me portretin e Mari Terezës, perandoreshës së Austrisë, po më dha edhe një ftesë për të marrë pjesë në pritjen, që do jepej për ta në hotel Dajti. Nuk u ndjeva aspak mirë në atë mjedis plot politikanë, ambasadorë e gra ambasadorësh. Kisha veshur një bluzë prej mëndafshti kinez, që ma kishte dërguar nga Amerika Dorotea, kushurira e babait. Një shkak ishte bluza ime, se kishte një njollë të vogël në gjoks. Isha e detyruar të mbaja shtrënguar mbi të çantën time të dorës, duke u kujdesur të mos më dukej ajo njollë e mallkuar. Shkaku tjetër ishte se zbulova që bluza ime ishte e njëjtë me bluzën e gruas së ambasadorit francez, një serbe mjaft e hidhur me ne shqiptarët. Vetëm ngjyra ndryshonte, ajo e kishte rozë, bluza ime ishte lila. Nuk e harroj shtangien e saj, kur më pa dhe ndjenjën e keqe që më shkaktoi.
Pas viteve ’90 edhe unë plotësova ëndrrën time: të udhëtoja jashtë vëndit e të shuaja etjen për të parë e për të mësuar si jetonin e si mendonin popujt e tjerë. Mund të them se kam udhëtuar pothuaj në gjysmën e botës, pa i kushtuar kujdes veshjes, duke u ngushëlluar nga shprehja e Albert Ainshtajnit, se ‘askush nuk më njihte’. Nuk desha ose nuk mundesha të bëja kompromise për të siguruar para të tepërta, për të blerë veshje të modes. Tanimë kjo ishte zgjedhja ime. Ndoshta sepse etja dhe kurioziteti për të mësuar ishin më të fortë se dëshira për t’u veshur mirë. Sot ngushëllohem se si unë, pra qytetarë që nuk i vënë rëndësi markës së veshjeve të tyre, ka edhe të tjerë. Më shumë ata i gjen në sallën e leximit të bibliotekës kombëtare.
Ndërsa politikanët, pushtetarët, diplomatët e biznesmenët shqiptarë siguruan pasurinë, që dikur e shihnin vetëm në ëndërr apo në filmat e televizionit italian e grek (që i shihnin me ndihmën e ‘kanoceve’, ca pajisje ilegale që forconin sinjalin e transmetimit të tyre). Sistemi i vendosur prej tyre dhe i bazuar mbi korrupsionin u lejoi të pasurohen me shpejtësi marramendëse, duke ua bërë të mundur mënyrën e të jetuarit si sheikët arabë. Po zhvillimi edhe i mënyrës së të menduarit, për të plotësuar mangësitë e shkollës së diktaturës, nuk qe ambicie e tyre, ndaj mendimi u mbeti në nivelin e tregut të rrobave të përdorura. (Skena e mendimit të tyre sot ngjan edhe me pamjen e çative të qyteteve tona.)
Jo vetëm politika, diplomacia, gazetaria, kultura, programet televizive, por edhe ekspozitat e artit ishin një mall evropian i dorës së dytë.
Para viteve ’90 studimi i artit botëror në shkollat e artit te ne përfundonte te periudha e artit të impresionizmit. I vetmi informacion që kishin artistët shqiptarë për artin vinte nga ilustrimet e librave e revistave të artit, që mund të gjenin, herë me lehtësi, herë me vështirësi, në bibliotekat e vëndit. Ndryshe nga shkrimtarët, të cilët ishin më me fat, se letërsia gjëndej më lehtë në formën e saj origjinale, mjafton të kishe një mike në bibliotekën kombëtare apo në bibliotekën e Lidhjes së Shkrimtarëve (si kisha unë Flutura Grevën, e cila më jepte fshehurazi libra në gjuhën origjinale të autorëve si Alberto Leko, Kafka, Folkner, etj).
Deri në fundin e viteve 1990, në artin tonë ndjehej influenca e ilustrimeve të librave të artit. Një vëzhgues i kujdesshëm dhe njohës i botimeve të artit pamor do gjejë në krijimtarinë e asaj kohe ndikimin e botimeve, si Skira, apo librave e revistave ruse. Nga ilustrimet e librave e të revistave u krijua një ide e gabuar për pikturën, skulpturën, instalacionin, jo më pastaj për video artin. Emocionin që të jep një video – instalacion i Shirin Neshat nuk e përjeton dot, në se nuk je ulur në sallën ku projektohen, ashtu si i ka menduar artistja. Edhe Van Gogh-u m’u duk krejt ndryshe nga ilustrimet e librave, kur e pashë për herë të parë në muzeun Orsey në Paris.
Pas viteve ‘90 artistë patën mundësi të vizitojnë muze në të katër anët e botës, po kjo nuk mjaftonte. Atyre u mungonte, dhe u mungon, përgatitja teorike, njohuritë e bazave të mendimit estetik e filozofik, vullneti për të kërkuar deri në plotësimin e veprës, gatishmëria për të sakrifikuar, që vepra të realizohet si e kanë menduar. Shumë herë autorët i ekspozojnë punët e tyre edhe të pakryera, duke u justifikuar se nuk kishin fonde t’i përfundonin. Shumë prej krijuesve të rinj e të vjetër krijojnë vepra në gjini të ndryshme, pa mundur të të shpjegojnë pse i kanë krijuar. Sepse vepra e tyre bazohen mbi ide të përdorura nga të tjerë, të cilat autorët tanë nuk i marrin si model për ta zhvilluar më tej mendimin e tyre, po thjesht i ‘veshin’, si bëjnë me rrobat e ‘Gabit’. Ndoshta jemi të destinuar të presim gjatë, që të fshijmë nga ndërgjegja ndikimin e kulturës së ‘njeriut të ri’ dhe të veshjeve të ‘Gabit’, sepse, si thotë Gabriel Chevallier te ‘Skandalet e Kloshmerlit’, për t’u bërë fisnik i vërtetë njeriut i duhen të paktën katër breza. Ose na duhet një vullnet i fortë për të mësuar vetë, ose një vullnet i mirë e strategji e mënçur shtetërore për edukimin, që ky proces të jetë më jetëshkurtër.( Marrë nga elenilaperi.blogspot.com)
