“Sekretet e Shkodrës”, një ekspozitë rreth gërmimeve arkeologjike shqiptaro-polake
“Sekretet e Shkodrës”. Kjo është ekspozita që rrëfen çfarë ka dalë në dritë nga gërmimet arkeologjike, të cilat janë mbështetur nga ambasada Polake në Tiranë dhe Universiteti i Varshavës. Zona arkeologjike përreth kalasë “Rozafa” është përfshirë në një projekt të rëndësishëm për zbulimin e vlerave të lashta që mbart ky territor i lashtë. Zbulimet më të fundit arkeologjike në këtë kala dëshmojnë kulturën e lashtë ilire të zonës ku ajo ndodhet dhe zhvillimin e veriut të Shqipërisë.
Ekspozita “Sekretet e Shkodrës” u hap në hollin qendror të Muzeut Historik Kombëtar. Fillimi i gërmimeve ka nisur më 2011. Sipas organizatorëve, qëllimi i hapjes së kësaj ekspozite është që nëpërmjet rezultateve të vihet në pah pasuria e madhe e Shqipërisë së Veriut, konkretisht e rajonit të Shkodrës. Gërmimet në këtë zonë arkeologjike janë mundësuar nga një marrëveshje 5-vjeçare mes Ministrisë së Turizmit, Institutit të Arkeologjisë dhe Universitetit të Varshavës. Puna në terren është e drejtuar nga Saimir Shpuza, ndërsa ekspedita polake ka punuar nën drejtimin e prof. Piotr Dyczek i qendrës kërkimore të Antikitetit në Evropën Jug-Lindore. Marek Jeziorski, Ambasadori i Republikës së Polonisë në Tiranë, në çeljen e kësaj ekspozite vlerësoi bashkëpunimin mes Muzeut Historik Kombëtar, Institutit të Arkeologjisë dhe Universitetit të Varshavës, si dhe kërkoi thellimin e bashkëpunimit të mëtejshëm dypalësh në fushën e arkeologjisë. Të njëjtën gjë vlerësoi edhe drejtori i institutit të Arkeologjisë z. Luan Përzhita.
***
Lashtësia e Shkodrës është në mesin e faqeve elektronike më të rëndësishme të njohura në Shqipëri. Por, pavarësisht nga roli i saj madhor në histori, Shkodra ende nuk i ka zbuluar shumë prej sekreteve të saj. Madje edhe origjina e emrit të saj është e mbuluar me mister.
Arkeologët zbritën në Shkodër në vitin 1979 me zbuluesit S. Anamali dhe H. Spahiu në një shtëpi të mbushur me dysheme prej mozaikësh. Zbulimet vazhduan deri në 1980 nga B. Lahi dhe G. Hoxha, të cilët udhëhoqën 6 sezone gërmimesh arkeologjike në të gjithë ndërtesën kala në bazat e saj, duke zbuluar vendbanimet e hershme antike, muret mbrojtëse romake dhe një pjesë të varrezave të lashta.
Në vitin 2011 u themelua një projekt kërkimi mes Shqipëri-Poloninë në bazë të marrëveshjes ndërkombëtare të nënshkruar mes Institutit të Arkeologjisë në Tiranë dhe Qendrës Kërkimore të Antikitetit për Europën Jug-Lindore të Universitetit të Varshavës. Qëllimet afatgjata të këtij projekti synojnë investigimin e Shkodrës së lashtë. Të dyja palët e qendrave kërkimore kanë bashkëpunuar dhe kanë arritur rezultate të dobishme për disa vjet: nga pala shqiptare nga drejtuesit e Institutit të Arkeologjisë L. Përzhita dhe I. Gjapali dhe nga pala polake, rektorët e Universitetit të Varshavës Prof. M. Palys dhe ambasadorët e suksesshëm të Republikës Polake bë Tiranë, I. Tatarzyńska dhe M. Jeziorski. Ky projekt ka patur përfitime nga asistenca e madhe e Ministrisë së Kulturës në Shqipëri përfaqësuar nga Kreu i Zyrës Konservatore. Punimet u drejtuan nga S. Shpuza dhe P. Dyczek.
Puna me mbikëqyrësit H. Sokoli, J. Reclaw dhe M. Lemke dhe një grup shqiptarësh e polakësh bashkëpunëtorë dhe studentë-trajnues, skuadër që arriti të kryejë 25 teste gërmimesh arkeologjike në vende të vështira për mbi gjashtë sezone të punimeve.
Arkeologët kanë treguar në rezultatet e tyre kërkimore se deri në vitet 1980, kodra e Shkodrës është banuar në Moshën e Bronztë. Në shekullin e dytë para Krishtit, mbreti ilir Genti e bëri kryeqytet këtë vend. Disa dokumente helene janë zbuluar ndërkohë, përfshirë paraprakisht tentativën për strukturat e para prej guri.
Zbulimet për rreth mbrojtjes kanë përparuar shumë mirë. Një seksion origjinal i vetquajtur “muret shumë të mëdha” janë bërë me shpejtësi dhe që datojnë periudhëb e shekullit të katërt apo më herët, në shekullin e tretë para Krishtit. Që nga shekulli i tretë pas Krishtit ishte një koloni romake, fakte të dëshmuara nga burime të kohës. Në antikitetin e vonë ishte kryeqytet i provincës romake të Praevalis. Periudha romake ishte e bollëkshme sipas të njëjtave të dhëna nga kërkuesit. Për mbishkrim unik na furnizon me shumë të dhëna të reja rreth statusit politik të Shkodrës dhe organizimin e provincën në shekullin e tretë pas Krishtit.
Mbishkrimi përbëhet nga dy gurë të zbuluar së bashku, njëri prej të cilëve me një shtesë dygjuhësore, greke dhe latine, mbishkrim i shtuar në periudhën romake të vonë.
Një fragment i një varrimi të hershëm mund të merret si dëshmi e romanizimit të shpejtë të provincës. Nga ana tjetër, një bazë nën një statujë të një qytetari shkodran, Memmius Iulius konfirmoi për herë të parë statusin e qytetit si koloni romake; në të njëjtën kohë, ajo dha informacione mbi organizimin e ushtrisë romake në atë periudhë. Pasuria e shtëpive romake u zbulua më herët në qytet, ndoshta e pajisur me një sistem hypocaust (ngrohje nga poshtë), dhe zbukuruar me ngjyra mermeri gërshetuar me stukime në mure, të cilat ishin të dobishme në rindërtimin e lashtësisë së qytetit. Kërkimet për kalanë e qytetit, konfirmuan rezultatet e kërkimeve më të hershme dhe konkluduan fazën kronologjike të këtyre ndërtesave.
Familje të rëndësishme si ajo e Balshajve, e bëri atë selinë e saj në mesjetën e hershme. Venetikasit dominuan në fillim të shekullit të 15-të. Në vitin 1479, ushtria osmane rrethoi qytetin dhe e mori atë pas përleshjeve të zjarrta. Ajo qëndroi nën pushtimin e saj deri në vitin 1912.
Të dhëna të tjera të rëndësisshme janë mbledhur gjithashtu nga historia mesjetare e Shkodrës. Duke gjykuar repertorin e pasur në tryezë, pasurinë veneciane dhe më vonë atë osmane, një pjesë e gërmimeve thonë se këtu të ketë qenë kulla qëndrore. Grumbullimi i monedhave dhe depozitimi në qeramika të vjetra, një rrjet kanalesh, ndërtesa që funksiononin si zdrukthëtari apo gdhendjesh, një hamam i veçantë apo vaskë, të gjitha ndërtojnë një pamje të Shkodrës mesjetare si një qytet i pasur dhe i begatë.
Ka edhe disa gjetje të vogla, por shumë interesante, si farmaci nga shekulli i 17-të, zbulim i cili përfshin elemente të një ekuilibri anijeve që shërbenin për mjekësi, duke përfshirë një metal unik si Pyxis me përmbajtje thyriacum, një antidot i njohur tashmë në antikitet, të importuara në Shkodër nga një farmaci e famshme në Venecia. Çështja mbrojtjes së murit të vjetër u zgjidh gjithashtu. Struktura ishte pjesë e fortifikimeve të shekullit të 15-të ndërtuar nga ushtria e sulltanit gjatë rrethimit të Shkodrës. Hetimet zbuluan edhe një pjesë të minierës së lashtë.
