Nga Fatmira Nikolli, GSH
Nëse është aq i mirë Zoti, për të mjafton që edhe unë jam i mirë. Nuk ka nevojë t’ia themi gjithë ditën me lutje a në forma të tjera që është i madh. Madje, edhe nëse unë do t’i thosha ti nuk ekziston, ai nuk do ta vriste mendjen. Ndaj, nuk ka rëndësi nëse beson a jo”, – Zvika Szternfeld.
Një hebre polak (familja e të cilit mundi t’i mbijetonte Holokaustit) që e ka prekur tokën e premtuar në moshën 2-vjeçare vjen në Tiranë për “Javën poetike për zërat mesdhetarë”. Zvika Szternfeld është një njeri i thjeshtë, ndërsa gjatë bisedës mbiemri bëhet natyrshëm ‘i dashur”. Poet e psikolog, rrëfimi i Szternfeld për “Gazeta Shqiptare” i kushtohet shumëçkaje – që nga Zoti, besimi, falja, dashuria, harrimi, inkuizicioni, Aushvici, urrejtja e mandej sërish falja, ana e mirë e jetës, këndvështrimi tjetër, nevoja për të harruar ose për t’u vetëharruar. Në një nga takimet e tij, Zvika Szternfeld nuk harroi të përmendë faktin se Shqipëria ishte një nga vendet, ku pas Luftës së Dytë Botërore kishte më shumë hebrenj se para luftës, çka nuk ndodhi në vende të tjera, ku hebrenjtë u zhdukën. Ne, i mbrojtëm hebrenjtë dhe Zvika e thekson këtë me nuanca falenderimi.
-Kur keni filluar të shkruani poezi?
Është hera e parë që më pyet dikush dhe jam vërtet i lumtur. Sepse gjithmonë kam dashur ta them, por nuk ka qenë asnjë i interesuar ta dijë. Poezia ime e parë është shkruar kur unë isha 8 vjeç. Isha nxënës i zgjuar dhe i kaloja klasat përtej moshës sime. Duhej të shkruanim një ese me temën “Një lutje Zotit”. I kërkova mësueses që në vend të esesë të bëja një poezi. Ajo pranoi dhe lutja ime u pëlqye shumë, ndaj fillova të shkruaja gjithnjë e më shumë që prej moshës 8-vjeçare deri sot. Mendoj se sivjet kam shkruar më shumë se kurdo. Mbase sepse po plakem dhe dua të shkruaj më shumë.
–Apo mbase se tani keni më shumë për të thënë, më shumë përvoja?
Mbase edhe përvojat. Unë e shoh jetën si mundësi. Jeta të jep dhurata, duhet vetëm t’i marrësh ato, ndaj nuk ke pse përdor drogat, sepse jeta vetë është drogë dhe unë e kam parë kështu jetën që prej kur isha i ri. Tani jam më mirë, sepse kam marrë një çmim të rëndësishëm, të cilin e doja prej kohës, madje isha disi i frustruar që nuk e kisha marrë deri tani, “Çmimi i kryeministrit”, sepse mban emrin e një kryeministri. Mbase kam shkruar më shumë edhe sepse tani e shoh nënën time të sëmurë me Alzhaimer dhe më bën të ndihem sikur edhe unë do jem si ajo. Kjo më ka nxitur të marr më shumë nga jeta.
-Ju flisni tani për nënën, por në poezitë tuaja kam lexuar për gjyshen. Ndjehet një marrëdhënie e veçantë. Pse?
Është e çuditshme, sepse edhe gjyshja ime ka pasur Alzhaimer, por të dyja kanë humor. Edhe në gjendjen e rëndë të sëmundjes. Nëna ime deri vitin e shkuar, sepse tani pothuaj nuk arrin të njohë njerëzit, madje ka harruar emrin e rrugës, por ende kishte një sens të mirë humori. Gjyshja nuk ka qenë njeri i lehtë, por kam qenë nipi i saj i preferuar. Kishte jetë të vështirë, por ajo dhe nëna ime e kanë dashur jetën, edhe pse kanë kaluar situata tejet të vështira. Gjyshja u rimartua në moshë të madhe, shkoi në Amerikë, mësoi anglisht e flet shumë gjuhë. Hera e parë që unë kam ikur nga Izraeli, ishte me të në Amerikë. S’kam qenë më atje që kur isha 11 vjeç. Ajo pëlqente poezinë edhe kur ishte në moshë të thyer i dërgoja libra me poezi.
– A ka qenë ajo udhërrëfyesja për në botën e artit e të poezisë?
Vij nga familje ku e donim kinemanë, poezinë e prozën. Nëna ime fliste polonisht dhe rusisht dhe i ka kopjuar me dorë poezitë e Yevgeny Aleksandrovich Yevtushenkos. Pra, jam rritur në një familje ku poezia ishte diçka vërtet speciale. Megjithatë, prindërit e mi donin që unë të bëhesha mjek, si çdo familje e mirë hebreje. Pas shkollës së mesme në Gjermani, për mua kishte vetëm një profesion: mjekësia. Më kishin mësuar gjithë jetën që duhej të isha mjek. Shkova në fakultet dhe gjatë një viti studimesh, lexova Emil Zola. Në Belgjikë, shkolla ishte e tillë që po të ngelje në një lëndë, përsërisje vitin. Unë ngela në fizikë. U ktheva në Izrael dhe nuk u mora më me mjekësinë. Im atë ishte gjithnjë i zhgënjyer, sepse nuk u bëra doktor. Kur botova librin tim të parë dhe u bë një aktivitet i madh në Haifa, ai nuk erdhi.
-Ju keni imazhin e një njeriu të lumtur. A jeni i tillë?
Po, mendoj se po. Kjo nuk do të thotë se nuk ndjej brenga apo keqardhje. Si psikolog ndjen edhe vetminë e njerëzve. Por, fjala vetmi nuk ishte pjesë e imja derisa u bëra 32 vjeç dhe fillova të kuptoja se çfarë ishte ajo. Ndaj kur mësova psikologjinë, kam punuar me kërkime deri në moshën 35 vjeç. Më pas lashë kërkimet dhe fillova të punoj sepse në mënyrë që të punosh me njerëzit, duhet të ndjesh vetminë, ta dish çfarë është ajo.
-A ju ka ndihmuar psikologjia për atë që ju jeni, ose për atë që ju ndjeni?
Vitet e fundit kam punuar me terapi çiftesh dhe po, më ka ndihmuar. Ime shoqe, po ashtu psikologe thotë se nuk mund të punojë me çifte, sepse mban gjithnjë anën e njërit, ndërsa unë jo. Unë i shoh të dy të vuajnë dhe i ndihmoj. Dhe kjo më ndihmon t’i kuptoj. Ndaj, po, mendoj se jam njeri i lumtur në tërësi dhe nuk kam frikë nga vuajtja e as të takoj vuajtjen e të tjerëve.
–Si e menaxhoni frikën, si ia dilni të mos keni frikë apo të mos ndjeni dhimbjen, apo të mos trembeni prej saj dhe prej vuajtjes?
Ka shumë gjëra të mira në jetë që mund t’i bësh pjesë të saj. Është si të pish një ilaç të hidhur e ta shoqërosh me pak sheqer që të mos e ndjesh hidhësinë. Jeta të jep mjaft sheqer që të mundësh të hidhurën. Gjatë Holokaustit gjyshërit vdiqën, por prindërit e mi ishin normalë dhe kishin marrëdhënie të mirë. Kam miq që më kanë treguar se prindërit e tyre zgjoheshin natën dhe ulërisnin, sepse kishin kujtimet e holokaustit, ose ka pasur prindër që nuk i lejonin fëmijët të shkonin në ekskursione pasi kishin humbur të afërm e nuk donin të humbnin fëmijët. Nëna ime ka humbur të atin kur ishte 7 vjeç, vuajti por ishte gjithnjë optimiste. Dhe shtëpia ishte e hapur për njerëz. Prindërit e mi nuk i kam dëgjuar të bërtasin. Im atë erdhi nga Polonia, ku shumë hebrenj vdiqën dhe shumëkush i urrente polakët. Im atë nuk ka urryer askënd, as polakët. Unë e trashëgoj optimizmin nga ata.
-Dhe faljen, a është e mundur të falësh?
Ai nuk merrej me këtë. Jam unë që merrem me ‘çfarë do të thotë falje’. Kur unë i pyes njerëzit se çfarë është falja, nuk dinë të më përgjigjen. Të falësh nuk do të thotë të harrosh. Përgjigja është që të falësh do të thotë t’i shohësh gjërat nga një këndvështrim tjetër. Të kuptosh e bën më lehtë të faljen, por nuk ke përse të harrosh. Im atë kishte miq polakë, jo hebrenj ka pasur po ashtu shumë miq rusë që e kanë ndihmuar, por ai ka vuajtur edhe në Rusi edhe në Poloni. Kjo është shtëpia në të cilën jam rritur, pa urrejtje. Tri javë para se të vdiste, im atë la spitalin dhe ishte aq naiv sa të besonte se është shëruar, kur më tha: “Isha shtrirë në krevat në spital dhe po shihja nga dritarja e mendova se bota është shumë e mirë dhe nuk ndjej sikur do ta lë botën tani”. Më pasi ai vdiq. Më kujtohen gjithnjë ato fjalë. Sigurisht që bota ka të këqija pa fund: njerëzit vdesin, ka luftëra, ka urrejtje.
-Ju i shkruani gruas suaj: “Ti qëndrove brenda meje, e gjallë si pamja jote”. E ke ridashuruar përmes vargjesh?
Në jetë ka edhe tension, në jetën e përditshme. Ndërsa ishim me pushime, kishte paqe, ishin ditë të bukura, ishim larg shtëpisë dhe u ndjeva ashtu.
-Ne e ushqejmë veten shumë që të jemi mirë me të brendshmen tonë, që më pas të jemi mirë me të tjerët. Në këtë pikë, a është dashuria një rrugë drejt lumturisë? Ne, njerëzit nuk mundemi të rrinë vetëm. Jeta nuk është bërë për t’u jetuar vetëm, apo jo?
Do ju bëj të njëjtën pyetje, çfarë është dashuria? Unë e kam një përgjigje, sepse bëj terapi çiftesh, që më thonë se e kanë humbur dashurinë. Unë u them se mbase dashuria është në të majtë, në të djathtë, më poshtë, ose më lart mbi çati, por nuk ka vdekur. Të thuash: të dua e nuk mund të jetoj pa ty, nuk është dashuri, është varësi. Unë mund ta rrah gruan time gjithë mëngjesin e nëse ajo ikën, unë vras veten – a është kjo dashuri? Përkufizimi i dashurisë, ose të duash dikë: është të duash që ky njeri të jetë mirë, të jetë i lumtur.
–Në poezinë “Paparaci” ju thoni se jeni një “paparac në përpjekje për të kapur Zotin, po përgatiste një lente, Aushvicin” dhe vijoni më poshtë, “Perëndinë e kam përjetësuar në krahët e një perëndeshe greke, një foto ku ata rrinë të përkulur, mbi arkitraun e një bordelloje në Pompei”. Po aty, përmendni edhe inkuizicionin. Pra, vini në një vend Zotin me një perëndeshë, Aushvicin, inkuizicionin. A mungoi Zoti atëherë?
Së shpejti do nxjerr një libër “Paparaci i Zotit”, ku poezitë janë për Zotin, inatin, ndjenjat mbi të. Kjo poezi është shumë cinike mbase, sepse Zoti ku ishte ndërkohë që ishte Aushvici? Ç’bën ai kur njerëzit vdesin?
– Klerikët do të thoshin që “udhët e Zotit janë të pafundme dhe të mistershme”. Po ju?
Po, të gjithë atë thonë besimtarët, që rrugët e Zotit janë të panjohura për ne. Kur më pyesin nëse besoj në Zot, u them që nuk është e rëndësishme, sepse nëse ai ekziston, ai nuk është Zoti budalla që ka nevojë t’i thonë: je i madh. Nëse është aq i mirë Zoti, për të mjafton që edhe unë jam i mirë. Nuk ka nevojë t’ia themi gjithë ditën me lutje a në forma të tjera që është i madh. Madje, edhe nëse unë do t’i thosha ti nuk ekziston, ai nuk do ta vriste mendjen. Ndaj nuk ka rëndësi nëse beson a jo. Kur isha në Qipro me tim bir dhe pamë vendin ku perëndesha Afërdita doli nga deti, ne thamë ja nga ku doli ajo – unë e di që ajo nuk ekziston, por zemra ime rrihte sepse ai ishte vendi i saj.
– Kur mendoni Aushvicin, a mendoni se vërtet Zoti nuk ekzistonte?
Po, thjesht kishte ikur. E njëjta gjë edhe për inkuizicionin. Më 1492 u morën myslimanët dhe hebrenjtë dhe u larguan nga Spanja. Hebrenjtë e Spanjës ishin shumë të mirë: poetë e doktorë, njerëz të pasur, drejtues ushtrie që u vranë. Zoti nuk ishte aty. Ku ishte Zoti?
-A mendoni se Zoti i do servilët – bëni si them unë pa ngritur pyetje?
Ne jemi të edukuar të flasim për Zotin, në mënyrën që ai duket se ekziston. Ka qenë një poet danez, Jens Peter Jacobsen, që thoshte në një vend që njeriu nuk beson se ka Zot, por kur i vdes i biri dhe e shoqja i thotë Zotit “të urrej”. Më pas shokohet sepse mendon që nëse i thotë Zotit të urrej, pra e ka pranuar që Zoti është. Dhe i thotë po ashtu se “unë nuk dua të besoj te ty”. Dhe e kuptoj shumë mirë atë, sepse kur unë u them ju se nuk besoj në Zot, e ndjej presionin e gjakut të më rritet, kam frikë të them se nuk besoj, se jemi mësuar të pranojmë që Zoti është. Në ato poezi, pra, në një farë mënyre unë flas me Zotin dhe i them “unë nuk besoj te ty”.
-Është një paradoks?
Po. Është një paradoks, sepse duket se njëherësh e pranon që është.
–A mendoni se njerëzit janë dërguar në këtë jetë (që ne e njohim si të tillë) për të vuajtur nga uria dhe nga shumë gjëra të tjera, çka shpjegon pse historia e njerëzimit dhe e botës është një histori luftërash, dhimbjesh, e vuajtjeje?
Jo, nuk e mendoj se kemi ardhur për të vuajtur. Ne si qenie njerëzore mund të bëjmë zgjedhje. Kam pasur një jetë të mirë, po kjo nuk do të thotë se s’kam vuajtur. Mund të bësh zgjedhje. Njoh një mike të nënës sime, që gjatë Holokaustit humbi familjen, shpëtoi, u rimartua, jetoi ca kohë në një kamp në Qipro, ku i lindi fëmija e parë. Tani është 85 vjeçe, është e sëmurë dhe është gjithnjë e lumtur dhe ka shumë sens humori. Me shembullin e kësaj u them se duhet të bëni zgjedhje.
-Diku ju shkruani se “nëse ndodh që kjo këpucë të rrëfehet, ajo nuk do t’i zbulojë kurrë vendet ku ti ke qenë për t’u vetëharruar”. A kemi nevojë ta bëjmë këtë?
Ndonjëherë përdor fantazinë dhe kjo është e tillë. Patjetër që kemi nevojë për çaste vetmie e qetësie. Ka dy lloj lumturie: e çastit dhe e përgjithshme. Zakonisht jam i lumtur, po ndonjëherë jam i mërzitur me të gjitha.
-Pse e keni titulluar librin “Tempulli i vetmisë”? Në një poezi kushtuar Robertës, ju thoni se “kam imagjinuar se nuk ekzistoni…”?
Roberta nuk ekziston. Diku kam përdorur emrin Roberta me mbiemrin tim në një gjuhë tjetër si emër autori të një libri. Tempulli nuk është tempull fetar. Këtu ka kuptimin e një pjese të kokës, atë të mendjes. Pra tempulli i vetmisë është
-Të qenit hebre ju bën ju të dini çdo të thotë të jesh emigrant dhe i pavend. Ju jepni edhe leksione për emigracionin. Si e shihni atë, çfarë po u ndodh emigrantëve?
Kam shkuar në Izrael kur isha 2 vjeç, më pas kam jetuar në Belgjikë, Gjermani e jo vetëm. Kam punuar me emigrantët. Të jesh emigrant do të thotë: poshtërim, mbijetesë dhe shans për diçka të re. Ke paranojë sepse nuk e njeh vendin, as kulturën, as njerëzit. Ky është emigrimi.
-Ju jeni psikolog, por edhe shkrimtar. Ç’mendim keni për terapinë përmes leximit dhe nevojën që ka lexuesi për shkrimtarët psikologë, siç rezulton së fundmi nga studimet?
Në kolegjin tim do të jap një lëndë që quhet “Psikologjia dhe poezia”. Përgjigja është pesimiste, sepse mendoj se poezia është gjithnjë e më pak e pëlqyer në shoqërinë tonë. Kam dyshime se është një kurë. Ime bijë është bibloterapiste – të jesh një psikolog që lexon histori dhe libra sipas sëmundjes. Kur ajo mbaroi shkollën, mendoi se nuk do të gjente punë, por e gjeti në Ministrinë e Edukimit.
