Nga Sander de Vaan
“Kur bëhem i verbër” nga poeti danez Niels Hav ka dalë së fundmi në përkthimin hollandisht. Ka vite qëkur Hav konsiderohet një poet tërheqës, i përkthyer tashmë në anglisht, italisht, arabisht dhe në gjuhën kineze. Tani kur poezitë e tij përmes përpjekjeve të përkthyesit Jan Baptist na vijnë në format libri në Vendet e Ulëta, ishte kohë e përshtatshme per Meander për të bërë këtë intervistë me e-mail me danezin.
Sander de Vaan: Ku “qëndroni” në poezinë bashkëkohore daneze? (krahasuar me kolegët e vendit tuaj)
Niels Hav: Unë kam lindur në bregun perëndimor të Danimarkës, larg nga kryeqyteti ku jetoj sot,.kështu që në njëfarë sensi, unë jam një i ardhur këtu si emigrantët arabë, pakistanezë dhe turq që banojnë në lagjen time. Unë flisja një dialekt rural kur isha fëmijë. Natyrisht unë i përkas peisazhit letrar danez por asnjëherë nuk e kam ndjerë përkatësinë e ndonjë brezi apo lëvizje të poezisë daneze. Unë hyra në letërsi me eksperienca krejt të ndryshme nga poetët urbanë. Kujtoj çfarë gëzimi ndjeva kur lexova së pari poezitë e Ted Hughes dhe Samuel Heaney për shembull, ata shkruanin në një hapësirë më të madhe sesa getoja urbane dhe mbi eksperienca mbi natyrën dhe kafshët që unë mund t’i kuptoja menjëherë. Sot unë jam një pëllumb qyteti dhe ndjehem si në qytetin tim në Kopenhagen por akoma mbetem pak një i jashtëm që ka lidhje dhe kontekste të tjera gjithashtu.
Në “ Stilolapsi im fantastik” ju shkruani: “ poezia nuk është për çamarrokët!” A shpreh kjo gjithashtu pikëpamjen tuaj për poezinë?
Kjo është një pyetje e mirë, me shumë kuptime. Poezia është natyrisht për çdokënd, poezitë i adresohen çdokujt. Por këtu flas për profesionin, zejen, praktikën e përditshme të të shkruarit të poezisë. Ajo kërkon kurajo dhe forcë morale për të punuar në këtë fushë. Një tendencë për të hequr dorë nga lirika intime dhe emocionalja e papërmbajtur, e kërcënon gjithnjë për ta fundosur poezinë. Karakteristika e poetëve të mirë është: të gjitha poezitë e këqija që nuk i kanë shkruar.
Çfarë dua të them është: poezia përmban elemente të muzikës dhe argëtimit por jo vetëm këto. Koha kalon, ne jetojmë dhe vdesim. Bota është në zjarr. Politika, bombat, ideologjia dhe religjioni po e rrënojnë botën. Kjo është çfarë po flasin të rriturit- dhe në thelbin e saj, sfida për art është t’i bashkohesh këtij bashkëbisedimi. Të gjesh dhe të kuptosh çfarë po ndodh dhe nëse është e mundur t’i thuash gjërat siç janë.
Prandaj, po, poezia- si profesion- nuk është për çamarrokët. Ju duhet të përballni veten dhe të shikoni realitetin, Zotin, apo atë çfarë është, drejt e në sy. Detyra e parë e poezisë është të jetë një bisedë intime me çdo lexues rreth mistereve më të thella të ekzistencës.
A ka ndonjë poet tjetër, sipas jush, që ka arritur “të kuptojë” çfarë po ndodh realisht në poezitë e tij? (nëse po, a mund të citoni disa vargje gjithashtu?)
NH: Ka shumë poetë të mëdhenj, disa kanë shkruar një tufë poezish të mrekullueshme plot me intuitën e çështjeve më themelore të jetës. Por në kulturën tonë ka një tendencë për ta izoluar poezinë në një geto të veçantë. Një poet që fliste seriozisht rreth gjërave esenciale dhe insistonte në përkatësinën e përgjithshme të poezisë është Czeslav Milosz. Më 2011, përvjetori i 100-të i tij u festua jo vetëm në Poloni por në disa kontinente. Unë mendoj se kjo vjen se ai reflektonte thellë çështjet që janë akoma aktuale. Por nëse do të citoja një poet këtu, ky do të ishte poeti kinez Li Bo (701-762). Ai ka shkruar diçka për rëndësinë e poezisë dhe askush s’mund ta thotë më mirë sot:
“ poezitë e përsosura janë të vetmet ndërtesa
që do të qëndrojnë përherë.
Ku janë tani pallatet madhështore
që shkëlqenin njëherë e një kohë?
Kur fuqia është në mua, pena ime
tund pesë male të shenjta.
Çfarë më intereson mua është se të gjitha gjërat,
njerëzit duan lavdi, fuqi, pasuri dhe nder-
cfarë ka kjo kundër të shkruarit të poezisë?
Përpara se të bie në gjunjë për to, lumi i verdhë
duhet të rrjedhë në drejtim të burimeve të tij.”
A mund të na tregoni dicka për origjinën e poezisë “Vizitë nga babai im”, me këto vargje të mrekullueshme: “Në tabelën time të lajmërimeve ka shtatëmbëdhjetë fatura/ flaki tutje, më thotë/ ata do t’i sjellin përsëri” dhe si janë shkruar?
Babai im ishte një fermer dhe sekretar kishe (kujdesej gjithashtu për varrezat në fshat), ekonomia nuk ishte hobi i tij dhe shpesh e kishte portofolin bosh. Kur arriti postieri, nëna ime ngeli me faturat dhe pyeti çfarë të bënte me to. Hidhi tutje, i tha ai, ata do t’i sjellin prapë. Babai im vdiq shumë vite më parë por në momente vetmie, ai ende vjen për të më vizituar dhe biseduar me mua. Ashtu si ferma, edhe poezia nuk është një profesion shumë fitimprurës, ka rrallë para në poezi por ndoshta ka në fund të fundit një lloj ballance në jetë, nuk ka as shumë poezi në para. Kjo është një fuqi e brendshme e poezisë. Por nëse një poezi do të jetë interesante jo vetëm për poetin por për çdokënd tjetër, ajo duhet të jetë në njëfarë kuptimi emblematike. Kur unë shkruaj një poezi për babain tim, poezia duhet të jetë kaq ekzemplare saqë lexuesi mund të vijë brenda, ta marrë në dorë poezinë dhe të jetë aty me babain e tij. Unë nuk jam duke e joshur lexuesin me ndjenjat dhe refleksionet e mia personale- kjo nuk do t’i hynte në punë atij për ndonjë gjë, ajo poezi do të ishte vetëm për mua. Poezia duhet të ndërtohet apo të zhvillohet në mënyrë të tillë saqë lexuesi ta ndjejë veten si në shtëpinë e vet me mendimet dhe ndjenjat personale dhe t’i bëjë vargjet e poezisë fjalë të vetat. Vetëm kështu ato i përkasin asaj apo atij. Kështu që në fund, eksperiencat e mia personale janë krejtësissht të parëndësishme. Unë e kam shkruar poezinë dhe ia kam dorëzuar lexuesit dhe gjithkujt. Babai im kurrë nuk mori pasaportë por poezia është lexuar në skena në Kinë dhe Dubai dhe duket që kuptohet mirë edhe në arabisht dhe kinezçe. Gjithësecili ka një baba.
Si e filloni zakonisht një poezi? (a është një fjalë, një varg, një imazh apo diçka tjetër?)
Të shkruarit e poezisë është një aktivitet në dukje i pakuptimtë. Unë jam i sigurtë se shumica e poetëve e kanë këtë ndjesi. Gruaja ime është një pianiste koncertesh, çdo mëngjes ajo ulet në piano dhe unë shkoj në zyrën time. Shpesh asgjë nuk ndodh. Unë jam aty, fjalët janë aty dhe asgjë nuk ndodh. Në një ditë të mirë, pështjellimi, ngasjet e mia mund të më çojnë tek një poezi. Kjo është praktika e përditshme dhe kontakti me materialin e shkruar që nganjëherë sjell elektricitet në gjuhë dhe i bën fjalët të nxjerrin shkëndija. Unë shkruaj ngadalë ose me hove por gjërat shpesh lihen mënjanë për një kohë derisa të botohen. Ato shtrihen atje dhe piqen. Nganjëherë ndodh që pasi kalon shumë kohë i kthehem materialit përsëri dhe papritur e kuptoj që aty ka një poezi. Kur kjo ndodh, kjo vjen se teksti përmban gjetje edhe për mua. Kështu që procesi i ngjan një misteri. Një poezi e re është një dhuratë, ajo mund të vijë papritur, në rrugë, në trafik, ndërkohë që ju po merreni me punët e shtëpisë, si një ditë e ujit të bekuar. Por një poezi e mirë është më e rrallë sesa një vjedull e vdekur apo një UFO në autostradë.
Vargjet e bukura dhe të vërtetë si: “Të sapo dashuruarit i puthin majet e gishtave njëri-tjetrit/ unë e di këtë.” – duken si rezultat i një vëzhguesi të mirë. A kërkoni shumë rreth e përqark për frymëzim?
Puthja është një motiv shumë interesant, faleminderit që e sollët këtu. Ne e duam njëri-tjetrin, ne puthemi. Në këtë sport, shumica prej nesh janë spektatorë dhe aktorë. Unë nuk e di nëse kam bërë më shumë kërkime sesa të tjerët por unë kam dalluar që të sapo dashuruarit duan gjithçka të njëri-tjetrit. Mënyra sesi ajo flet, si është xhaketa e saj, stilolapsi dhe çanta. Qeshja e saj, kyçet e duarve, kofshët por gjithashtu krehëri, librat e saj, muzika dhe biçikleta e saj. Mënyra sesi ajo ha, thonjtë e saj të këmbëve. Është gjithashtu supermarketi ku i blen ushqimet dhe rruga ku banon. Gjithçka e saj!
Kështu duke iu rikthyer pyetjes tuaj: Unë nuk mund të them se i kushtoj shumë kohë vëzhgimit rreth e përqark për fyrmëzim. Shumicën e kohës unë thjesht jetoj dhe jam i zënë me punët e përditshme. Frymëzimi vjen kur vjen. Por unë shkruaj gjithashtu tregime të shkurtra dhe kur vjen puna për të shkruar prozë, ka më shumë detaje që kanë nevojë për kërkim.
Ju e flisni shumë mirë anglishten. A jeni në gjendje të shkruani një poezi në këtë gjuhë apo poezia është e lidhur 100% me gjuhën tuaj amtare?
Ndoshta jo 100% por unë nuk jam aq i mirë në anglisht fatkeqësisht. Unë shkruaj pothuaj eksluzivisht në danisht dhe danishtja ime është madje e ndikuar nga dialekti që unë flisja në fëmini. Unë kam shkruar vetëm disa poezi në anglisht. Jam i lidhur me gjuhën amtare- dhe jam i kurthuar në alfabetin latin. Edhe kur komunikoj në anglisht, unë ndihem ende i izoluar nga gjysma e botës. Sa alfabete ka në planetin tonë? Askush s’e di me siguri, por vetëm alfabetet kineze, hindu, bengali dhe alfabete të tjera aziatike përdoren nga më shumë se një e treta e popullsisë së gjithë planetit. Dhe pastaj është edhe alfabeti arab që përdoret nga një milliard njerëz. Shumë shkrimtarë arabë dhe kinezë kanë përparësi mbi kolegët e tyre evropianë, ata janë në gjendje të përdorin dy alfabete. Do të doja që padituria ime të mos ishte kaq e madhe. Kështu që unë jam i varur nga përkthyesit e mi. Në anglisht janë Per Brask, Patrick Friesen, Martin Aitken dhe të tjerë. Në Hollandë, unë jam mjaft me fat të përkthehem nga Jan Baptist që e flet rrjedhshëm danishten deri në imtësitë e nuancave të gjuhës. Ka përkthyer klasikët si Anderseni, Leonora Christina dhe J. P. Jacobsen- dhe të jesh në fokusin e tij është një privilegj. Ai po bën një punë të madhe bujare pa kërkuar shumë lavde.
Cilët janë “synimet tuaja poetike” për të ardhmen e afërt?
Unë gjithnjë bëj shumë plane por planet e mia shpesh rrëzohen përtokë si aeroplanët prej letre… Natyrisht si gjithë shkrimtarët e tjerë unë jam superticioz, unë nuk guxoj të bisedoj rreth gjërave të pashkruara por unë jam gjithmonë duke punuar mbi poezi dhe tregime të reja. Në të vërtetë doja të shkruaja një vepër të madhe që pasqyron madhështinë dhe bukurinë e universit tonë si shenjë e mirënjohjes për të jetuar në këtë planet. Kjo ambicie bie ndesh vazhdimisht me zotësitë e mia të munguara dhe realitetet e botës përreth.
Kjo poezi e re mund të ilustrojë ndjesitë e mia për këtë:
Përkthyer nga Kujtim Morina/ Shkëputur nga libri me poezi “Shpirti vallëzon në djep”
