Imazhe dhe rite të vjetra malgashe

Vite më parë udhëtoja nga Atanarivo drejt Mahajanga, cepit të fundit të Madagaskarit, ishull në Oqeanin indian, në cepin jugor të Afrikës, duke shkuar mbi një “plateau” gjigande, në ato kodrina malore të një lartësie mbi 1000 metra e që shtrihen pafund në horizont. Mahnitesha me retë e bardha në një qiell të kaltërt, të nderura pash më pash, të palëvizura, si të vendosura aty nga një dorë hyjnore, madje si me figurina njerëzore, si nuse të ngrira a shtajzovalle. E tërë kjo dukej si një peizazh vullkanik, i harruar, i krijuar në mijra vjet më parë dhe i gjelbëruar më pas nga dielli, qielli, uraganet, oqeani dhe mitet njerëzorë. Udhëtoja prej dhjetë orësh, herë-herë nëpër thepisje, herë në “brousse”-n, (shkurren), e dëndur ku fshiheshin gorrilla unike të kësaj bote, një park gjigand zoologjik e botanik; udhëtoja nëpër pllaja përmbytura pemë gjigande e të gjelbërta me mangë dhe ja ku pikasa fare pranë, tej xhamit të makinës një grua autoktone, një nudo, nën një pemë mango gjigande, duke larë fëmijën e saj si dhe veten, me një kovë uji. Dy krijesa lakuriqe, krijuar nga natyra. Imazh që s’mund ta fotografoja, por sytë e mi e fiksuan atë pamje për një kohë të gjatë, çka më kujtohet edhe sot. Një nudo e gjatë, një peri afrikane, vetëm muskuj, me gjinj të ngritur, e gjatë sa që ajo pamje buzë rrugës ku kalonte makina, më bëri të kthej kokën pas e ta vështroj gjersa ajo figurë do të humbiste atje tej, gjithnjë në një lloj magjie afrikane nga më spikatëset. Ne udhëtonim duke ndeshur buzë rrugës varre të çuditshme malgashe, varre autoktone, ndërtuar me gurë, gjithnjë mbi një të ngritur dheu, si shtëpiza nëm iniaturë, me një kryq në krye dhe një portë të vogël, të mbyllur, s’dihet kur. Në këto vende, vdekja është e çuditshme dhe varret po ashtu. Kur vdesin, njerëzit e një familje duan të jenë në një varr të përbashkët, në të njëjtën “dhomë”, nën një kulm, ku në “shtresa” guri, trupat e tyre vendosen rradhazi në vite dhe stinë të ndryshme. Vendosen që të flenë në një gjumë të gjatë. Kur vdes një malgash, trupi i tij mbështillet me një çarçaf të bardhë dhe çohet në varr. Njerëzit i bëjnë fjalë astrologut të fshatit të vijë që të mbyllë derën e varrit, se ndryshe vdekja mund të kërkojë të rrëmbejë njerëz të tjerë të familjes dhe mund të dalë që andej. Tri-katër vjet më pas, të vdekurin e nxjerrin dhe e kontrollojnë se mos qefini i bardhë i është prishur. Kjo ndodh në vjeshtë, në kohë të korrash dhe kur nisin shirat. Ata e nxjerrin të vdekurin për ta ndërruar dhe mbështjellë me një cohë të re shpesh prej mëndafshi dhe e vendosin në mes të fshatit… Bëhet festë, therren “zeby”, lloj lopësh me një gungë të lartë e karakteristike dhe mish të hajthtë. Therren një, pesë apo dhe pesëdhjetë kur janë familje shumë të mëdha. Mblidhen afër varrit dhe kërcejnë e këndojnë me të vdekurin pranë. Të nesërmen, me të mbaruar festa dhe lutjet e tyre për jetën e të vdekurit të „gjallë“ e të vdekur, e rinisin atë në banesën e tij dhe përsëri astrologu do të mbyllë sipas ritit portën e tij. Këto lloj funeralesh, banorët i quajnë „mérina“ dhe që në hartat e vjetra, varret i quanin „hova“. Grave të shtëpisë së të vdekurit u ndalohej për disa javë të ndronin të linjtat si dhe të krihen, nganjëherë dhe disa muaj. Në fakt pas ndrrimit të disahershëm, bëhet faza e dytë e varrimit të përhershëm: i vdekuri dërgohet tek të parët e tij, pra kur trupi i tij është shpërbërë dhe kjo ceremoni quhet „famadihana“. Në këtë rast kockat që kanë mbetur, mbështillen me një cohë mëndafshi, kërcehet përsër rreth tyre dhe varrosen, çka është kthimi i përhershëm. Kur mbërritëm në Mahajanga ne pikëtyakojmë detin e këtij ishulli gjigand në oqeanin indian. Baobabë të jashtëzakonshëm dhe një fllad i këndshëm që na rreh fytyrën. Një çift dasmorësh po bën këtë çast një fotografi përpara baobabit shekullor buzë detit. Ndoshta është një rit që ka të bëjë me qëndrueshmërinë e martesës, ndoshta me pjellorinë. Sidoqoftë, ajo nuse veshur me të bardha, nën degët e baobabit, ka padyshim diçka mitike e të lashtë, ndoshta diçka “sacré”, e shenjtë. Në buzëdet ku jam, ka fllad. Pas pak dielli perëndon tutje në një kreshte toke të mbetur e vetmuar në det. Peshkatarët po kthehen me barkat e tyre. Dhe fëmijët kthehen gjithashtu nga kërkimi i koraleve. Përballë, në anën tjetër, janë brigjet e Afrikës së Jugut. Hyjmë në hotel dhe ja ku shohim dasmorët. Kërcejnë një valle të gëzuar kreole, shoqëruar nga “n’hapa”, një lloj tamburaje, nga “kabosa”, një lloj kitare dhe “kabiry”, një tip klarinete. Nusja përpara dhe dhëndri pas, gratë përpara dhe burrat pas shpinës së tyre, kapur nga dy duart, të ngritura lart, duke kërcyer nën ritmin e muzikës dhe të ndjekur nga çifte të tjerë. Pastaj kërcehet vallja e famshme „afindrafindrao“, e cila tashmë kërcehet kudo nëpër Madagaskar, ku nën muzikën „lamozika afindrafindrao“, njëri pas tjetrit, burra dhe gra, kërcejnë në një rresht të gjatë, me duart në supet e njëri-tjetrit, në atë gjarpërim të gëzuar dhe ehot e muzikës. Shkoj të kërcej dhe unë, pasi kënaqësia nuk është thjesht vetëm të shohësh por dhe të përjetosh. Pra kërcej në ritet e shpirtin e një populli tjetër. Dhe ndihem mirë, i lumtur, mes këtyre njerëzve të ngjashëm me mua dhe ku thjeshtësia e jetës të bën të filozofosh një çast dhe të thuash: sa e vjetër është bota dhe sa të ngjashëm janë njerëzit mes tyre… Njerëz!