Nga Luan Rama
Nuk do kisha reaguar fare në këtë histori censure rreth filmave të Kinostudios që të kujton kohë të kaluara totalitare, por kërkesa për të ndaluar filmat e asaj epoke më kujtoi komisionin amerikan të hetimit, „makartizmin“ e senatorit MacCarthy, i cili në vitet ‚50 nisi atë që quhet „gjuetia e shtrigave“ apo „chasse aux sorcieres“ (Witch hunt“) kundër regjisorëve, skeanristëve, aktorëve, kompozitorëve, piktorëve të Hollivudit, të cilët ishin simpatizantë të majtë apo anëtarë të Partisë Komuniste Amerikane. Nga kjo luftë e ndërmarë, Bertold Brecht, Chaplin, Orson Wells e shumë të tjerë e lanë Amerikën puritane pasi në këtë gjueti ata panë cënimin e lirisë së shprehjes e të krijimit artistik aq të çmuar dhe themelore për një artist. Do tê duhej që Orson Wells tê ngrihej nga varri për tê na dêshmuar se ç’ishte vêrtet makartizmi. Shumë prej majtistëve amerikanë u futën nëpër burgje dhe u flakën në rrrugë me urdhër të MacCarthy-it. Historitë e makartizmit janë trajtuar në shumë libra apo filma të vetë Hollivudit, gjersa më së fundi, nga ky tërbim i madh, senati amerikan e dënoi senatorin MacCarthy. Jozef MacCarthy kujtoi se po hynte në historinë amerikane si një „liberator“ dhe „triumfator“ ndërkohë që historia e dënoi dhe „makartizmi“ mbeti një nga njollat e errta të Amerikës moderne. Por sot, pas një mësimi kaq të madh të historisë, a mund të ndërmarrim një nismë absurde me ligje të tilla siç pretendohet.
Pas dënimit të makartizmit, Arthur Miller shkroi „Shtrigat e Salemit“ dhe mesazhi i atij libri dhe filmi dihet tashmë. A mund të themi në shtypin shqiptar se „duam të ndalojmë filmat gjenocidalë“? Ku janë këta filma „gjenocidalë“? A e njohim mirë kuptimin e kësaj fjale për ta përdorur vend e pa vend? Në librin tim të botuar në Francë „Udha e gjatë në tunelin e Platonit“ i bëj një analizë të gjatë çenzurës, letërsisë së burgut dhe linçimit të inteligjencës shqiptare duke filluar që nga viti 1945, por asnjëherë nuk kam përdorur fjalën gjenocid edhe pse epoka e Enver Hoxhës ishte një nga epokat më të errta të linçimit të inteligjencës shqiptare, ishte një nga goditjet më të mëdha, por homazhi për viktimat nuk ka rreshtur në këto dekada dhe do të vazhdojë edhe në të ardhmen. Një pjesë e filmave të Kinostudios dihet që është prekur fort nga ideologjia, ashtu siç janë prekur të gjitha artet e tjera, kush më shumë e kush më pak. Kjo nuk ka ndodhur vetëm në Shqipëri, por në të gjithë Lindjen europiane.
Komisaret e partisë kërkesë e paracaktuar para gjithë artistëve nga Partia në pushtet janë ngado. Por cili ligj i ndalon njerëzit, publikun t’i shikojë ata, dhe njëkohësisht t’i gjykojë ata. Madje është mirë dhe t’i shohin për të kuptuar se ku e kishte çuar ideologjia staliniane një vend të tillë, shoqërinë. Gjeneratat e sotme nuk janë “dele“, apo tê mangêt psiqikisht që të influencohen se na doli një komisar në një film dhe një tjetër tek filmi tjetër. Askush nuk i ka kërkuar llogari shkrimtarit të shquar George Orwell, autorit të romanit më të madh anti-totalitar „Viti 84“ se përse në krijimet e para të tij ka shkruar libra me ideologjinë komuniste.
Kjo ka ndodhur me Shostakoviç dhe shumë autorë të tjerë. Askush nuk e hedh poshtë Majakovskin pse i këndoi Revolucionit Socialist të Tetorit dhe Leninit; askush nuk e dënon shfaqjen e veprave pikturale të Rodçenkos apo Diego Riverës, askush nuk i ndalon filmat e Ejzenshtain, Dziga Vertov, Poudovkin apo gjeneratës së viteve ‚60-‚70 kur në Lindjen europiane ishte Partia që vendoste për gjithçka. Njerëzit, publiku në veprat e tyre shohin kohën, gjendjen e shoqërisë, shpirtin njerëzor të njê periudhe tê caktuar historike. Çfarë do të ndodhte nëse e errësojmë totalisht një gjysmë-shekulli krijimtari artistike dhe në të gjitha artet, pse ata jetuan në një kohë totalitare? Si do mund t’i kuptojnë gjeneratat e sotme e të ardhme se çfarë ka ndodhur në Shqipëri në këtë epokë, përse, si ka ndodhur dhe cili ishte rezultati i tërë kësaj? Një veprimtari së fundi për filmin shqiptar në Qëndrën Kulturore „Georges Pompidou“ në Paris, vuri përballë filmat e kohës së demokracisë dhe ato të kohës së diktaturës. Pikërisht këta të fundit ngacmuan interesin e publikut francez pasi ata mësuan se ç’ishte shoqëria shqiptare gjatë diktaturës. Sigurisht, është mirë që bëhet një debat i tillë por unë mendoj se Shqipëria s’ka nevojë për ligje „makartiste“ në një kohë që bota dhe vetë shoqëria amerikane e ka dënuar tashmë atë. Këshilli i Europës dhe institucionet europiane të lirisë së shprehjes dhe të të drejtave të autorit, do ta shihnin këtë nismë si një cënim të rrezikshëm për një shoqëri që duhet të çlirohet nga makthet e së kaluarës. Mendoj se homazhi i vazhdueshëm për viktimat e kohës totalitare vlen me shumë se një ligj makartist!
