Tek Christiane…
Luan Rama
Fund marsi i vitit 2001. Atë pasdite kisha qënë në rrethinat e Parisit, në Queu en Brie, në shtëpinë e një emigranti të vjetër për të ngushëlluar për gruan e tij. Familja Tota ishte një familje e respektuar në diasporën shqiptare te Francës, edhe pse Ramadani, që me ardhjen e tij në Sucy en Brie, fotografinë e mbretit Zog të vendosur në mur, nuk e kishte lëvizur ndonjë herë, duke i ndënjur mbreterise gjithnjë besnik.
Po atë buzëmbremje, do më duhej të merrja rrugën drejt Normandisë, për të takuar Christiane Montecot, apo Kristiane, siç e therrisnim miqesisht, trupi i së cilës atë mëngjes ishte nisur nga një spital i Parisit drejt Granville, ku ajo kishte shprehur dëshirën të varrosej. Varrimi do të bëhej të nesërmen, në një kohë që shirat nëpër Normandi po bënin përmbytje ngado. Gjithë rrugës për në Normandi udhëtuam nëpër shi, të heshtur, zhytur në kujtimet dhe dhimbjen tonë, në një trishtim të pafund për ikjen e saj kaq të shpejtë, në një moshë 49 vjeçare. Më kujtoheshin çast pas çasti takime të ndryshme në veprimtari të zhvilluara në Paris apo jashtë kryeqytetit, në «Forum de l’image», në «Les Halles», «Maison Antoine Vitez», në bashkinë e Parisit 20-të, në bashkinë e 11-tës, në Cormeille en Parissis mes vizatimeve të fëmijëve kosovarë, në ekspozita e veprimtari të zhvilluara në ambassade, në një mori veprimtarish gjatë luftës së Kosovës. M’u kujtua veprimtaria e organizuar në kuadrin e «Les Belles Etrangères», dedikuar letërsisë shqiptare dhe ku mjaft romane të autorëve shqiptarë ishin përkthyer nga Montecot. Ndërkohë që fshirëset e xhamit të makinës, përpiqeshin të largonin shiun e dendur, në çdo lëvizje, ashtu në heshtje, sepse më shfaqej fytyra e saj, gjithnjë e buzëqeshur dhe me një ndrojtje të çuditshme. Ajo kurrë nuk donte të binte në sy, të dukej. Gjithnjë qëndronte pas të tjerëve dhe asnjëherë nuk kishte dëshirë të fliste për punën e saj. Atë mbrëmje, në çdo lëvizje të fshirëseve të xhamit, më ndryshonin pareshtur imazhe dhe dekore pikëtakimesh ku kishim ndodhur dhe ne të dy, fytyra e saj e paqtë, plot mirësi. Fytyra e mirësisë. Fytyrë dinjiteti e bujarie. Sy të çiltërt që flisnin për një botë të brëndshme të madhe.
Para një jave ne ishim bashkë me Ismail Kadarenë dhe Maks Velon në Caen, kryeqendrën e Normandisë. Prisnim të vinte dhe Christiane. Ajo i kishte përkthyer Maksit dy libra, një prej të cilëve, «Le commerce des jours», kishte patur mjaft sukses, pasi ishin dëshmi nga jeta e burgut e këtij piktori të dënuar politik me dhjetë vjet burg, të cilat i kaloi në kampin e tmerrshëm të Spaçit. E prisnim së bashku, që ajo të ishte me ne, si zakonisht, aq më tepër që prej disa muajsh ajo e kishte ndihmuar presidentin e «Balkan-Transit» për organizimin e kësaj veprimtarie. Laurent Porée, organizator i kësaj veprimtarie na tha se ajo ishte pak sëmurë, por askujt nuk mund ti shkonte mendja se ajo po kalonte ato momente çastet e fundit të jetës së saj. Tri ditë pas kthimit tonë nga Caen, një mikesha e ngushtë e saj më kishte lënë një mesazh në telefon : Christiane ka vdekur! U rilidha menjëherë me të për të mësuar se ç’kishte ndodhur realisht, aq i pabesueshëm ishte ky lajm.
– Ajo vuante nga një kancer prej shumë kohësh, por askujt nuk i kishte treguar, – më tha mikesha e saj, – as prindërve, as fëmijëve të saj». Christiane nuk kishte dashur që të afërmit e saj dhe miqtë të vuanin së bashku me të. Ajo e mbajti me vehte këtë të fshehtë, gjersa u largua një ditë…
Atë mbrëmje udhëtimi për në Normandi, ne mbritëm në Granville shumë vonë. Tashmë shiu kishte pushuar dhe një hënë e zbehtë ngrihej mbi shkëmbinjtë e atij bregdeti, jo larg Saint-Michel. Ishte mesnatë. Në hotelin buzë detit, « Les Bains », mbretëronte qetësia. Madje deti nuk dëgjohej fare, thua se nuk ishim në brigjet e La Manche. I lodhur dhe me një gjumë të shqetësuar, herë pas herë më rishfaqej përsëri fytyra e Christiane, në një kronologji të shrregullt, copra bisedash, ndarje, pikëtakime. Një çast m’u kujtua ajo pranverë e rëndë e 1999, kur në momentet e tragjedisë kosovare dhe të luftës, ajo mobilizoi disa përkthyes dhe miq të saj për të botuar dhe bërë të njohur autorë nga Kosova, për të dëgjuar zërin e poetëve dhe shkrimtarëve të Kosovës brënda vëllimit «Kosova në natë» («Kosovo dans la nuit». M’u kujtua gjithashtu papritur takimi ynë i parë para gati dhjetë vitesh në sallën e ambasadës shqiptare në «Rue de la Pompe», kur erdhi dhe më solli një tekst të përkthyer nga një libër i shkrimtarit të ri Besnik Mustafaj. Duhej të ishte «Shqipëria midis krimit dhe mirazhit» («Entre crime e mirage, l’Albanie») apo «Një verë pa kthim», («Un eté sans retour») të botuara nga shtëpia botuese “Actes Sud” më 1992 dhe 1993. Si shumë përkthyes të gjuhës shqipe ajo e kishte studjuar shqipen në «Institutin e Gjuhëve dhe qytetërimeve orientale» në Paris, ku kishte njohur mjaft nga profesorët e shqipes apo të historisë shqiptare që vinin nga Tirana dhe jepnin leksione për studentët e shqipes. Vepra e saj e parë e përkthyer dhe që e bëri të njohur në botën letrare, ishte romani «Thikat» të shkrimtarit Neshat Tozaj, roman që ishte si të thuash sinjali i parë në letërsinë artistike për fillimin e ndryshimeve politike në Shqipëri, pas rënies së Murit të Berlinit. Pas këtij romani, shumë shpejt do të vinin romane të tjera të letërsisë shqiptare, si „Cigales de la canicules“, tek „Actes Sud“, etj, ku pikëtakimi me letërsinë e Fatos Kongolit do ta prezantonin Christiane si një nga përkthyeset më të talentuara të shqipes, pas Jusuf Vrionit. «I humburi» («Le paumé»), romani i Kongolit gjeti padyshim një jehonë të veçantë në shtypin dhe kritikën letrare franceze, ashtu si dhe romani tjetër i këtij shkrimtari „L’ombre de l’autre“.
Varrimi i Christiane-s do të bëhej të nesërmen në mëngjes, në orën dhjetë. Në mëngjes ne morëm rrugën drejt varrezave të Notre-Dame që shtrihej buzë shkëmbinjve që ngriheshin mbi detin e La Manche. Një varrezë e vogël, me pllakat e vjetra të gurit, me emrat e ushtarëve të Luftës së Parë Botërore, rrahur nga flladi dhe era. Varri i Christiane-s ishte hapur në mes. Atje kishte pasur dëshirë të varrosej. Nuk di pse i kishte pëlqyer kjo varrezë, kaq larg Parisit. Ndoshta për pamjen e magjishme të detit dhe idenë e nisjes për në një udhëtim pa kthim. Christiane vinte shpesh këtu, në një apartament të vogël të kësaj qyteze, ku punonte për përkthimin e librave të rinj te letërsisë shqiptare. Sa e sa herë më kishte ndodhur që ndokush, një shkrimtar, një mik, të më jepte një roman apo vëllim poetik për t’ja dhënë Christiane-s për ta parë nëse do të dëshironte ta përkthente. Të gjithë donin t’a kishin si përkthyese, po ku do të mundëte për të gjithë ata ?
Christiane-n e përcollëm atë mëngjes të 22 marsit, nën një qiell të hapët, pa shi. Era i kishte shtyrë retë tutje dhe një fllad përkëdhelte lulet mbi arkivolin e saj. Nëpër qiell endeshin mjellma. Përreth saj, për herë të fundit ishin prindërit e saj, golistë të orëve të para, dy fëmijët e saj Madeleine dhe François, vëllezërit dhe plot miq të afërt. Kishe përshtypjen se ajo po nisej në një udhëtim përtej detit. « Bon voyage ! » Christiane.
Në kthim për në Paris, përsëri më pushtuan kujtimet rreth Christiane. Pikëtakimet janë të shumta pasi dhe përkushtimi i saj për shqiptarët dhe Shqipërinë ishte i madh. Takimi i saj i parë me Shqipërinë kishte qënë gati tridhjetë vjet më parë, kur vajzë e re, njëzet vjeçare zbuloi për herë të parë një vend të çuditshëm, të ngrohtë, me njerëz të dashur por me një dramë të madhe që rrinte e fshehtë në shpirtrat e tyre. Pas atij udhëtimi erdhi mësimi i gjuhës shqipe në « Inalco » e më pas shkrimet e veprat e para. Dikur më kishte dhënë dhe një referat të saj, mbi përkthimin, mbajtur në një konferencë shkencore në Tiranë, në vitin 1996 me titullin « Mbi rolin e përkthyesit në përcjelljen e vlerave kulturore midis popujve », ku dhe kishte marrë pjesë. Ajo kumtesë do të botohej më pas edhe në revistën e njohur shqiptare « Mehr Licht », ku ndër të tjera Christianne kishte shkruar : « …Përkthyesi luan një rol qëndror në përcjelljen e vlerave kulturore nga një popull tek tjetri. Të pranosh që të ketë përkthyes, do të thotë të pranosh hapjen, të pranosh përkthimin, pra të pranosh vështrimin e tjetrit ». Letërsia ishte dashuria e saj, madje ajo përkushtohej dhe për autorë të rinj, të panjohur që debutonin në artin e madh të romanit, novelës, poezisë apo dramaturgjisë. Kështu ajo kishte përkthyer « Mashtruesit », (« Les arnaquers ») të Ilirjan Bezhanit për « Theâtre l’Echangeur », me rastin e veprimtarisë « La Saison albanaise » në Bagnolet, apo « L’île des voyageurs perdus » të Arthur Zhejit. Për « Journées Kosovo » në Festivalin e Avignon-it si dhe për veprimtarinë në « Maison de la Poesie » të Parisit, bashkë me shkrimtarin kosovar Eqerem Basha ajo përgatiti përkthimin e dramës « La Fievre » të dramaturgut nga Kosova, Anton Pashku. Një tjetër punë pasionante ishte ajo e përkthimit të veprës së shkrimtarit të njohur kosovar Sabri Hamiti « Dialogue ».
Në kthim të atij udhëtimi të gjatë, të nesërmen, kur mbrita në ambasadë, një mik që kishte ardhur dhe më priste, më pyeti : – Ku ishe ? – Isha tek Christiane, – ju përgjigja thjesht, natyrshëm, në mënyrë familjare, sikur të kisha qënë për vizitë tek dikush.
Në shtëpinë saj në « Rue Tolbiac », në Paris, në dhomën e saj të punës, librat e letërsisë shqiptare që rinin hapur, në proçes përkthimi, tashmë janë rradhitur në bibliotekën e saj të pasur. Po kështu dhe shënimet e shumta që kishte mbledhur për një libër që donte të shkruante mbi Shqipërinë e kohës së Enver Hoxhës. Përkthyese, njohëse e thellë e kulturës shqiptare, « maitre de Conférence en linguistique » në Universitetin parizian Parisi XIII, ajo i ngjante një mesazhereje fisnike të përcjelljes së letrave shqipe në publikun francez. Mungesa e saj shumë shpejt do të ndihet, pasi të rrallë janë përkthyes si ajo që punojnë me kaq përkushtim. Madje këta përkthyes të shqipes në frëngjisht janë tashmë të rrallë : pas Vrionit, Zotos, Christian Gut, Isabelle Jourdain, Anne Marie Autissier e Elisabeth Chabuel, nuk ka më të tjerë, ose ata përkthyes të tjerë janë në hapat dhe veprat e tyre të para.
(Nga libri Pont entre deux rives) L. Rama.
