NGA Luan Rama
“Kur tri vëllezërit panë nga larg atë figurë të vogël, ende të vagëlluar, ata vrapuan drejt saj: dy të parët të shqetësuar nëse dredhia e tyre kishte dalë me sukses apo jo, ndërsa i vogli, duke iu lutur Zotit. Më i madhi e ndaloi ofshamën dhe blasfeminë kur dalloi se nuk ishte zeshkania e tij; i dyti me zë të lartë falenderoi Zotin që ia ruajti vashën që i lante këmishët. I vogli ra në gjunjë, duke pushtuar këmbët e saj me krahët e tij e duke i kërkuar të falur me rënkim. Pastaj ai u zvarrit drejt këmbëve të vëllezërve duke u kërkuar mëshirë për të. Më së fundi ai u ngrit. Metali i thikës i shkëlqente nën dritën e diellit. Një e goditur vareje në zverk e plasi vashën në cep të rrugës. E llahtarisur asaj i ra shporta nga dora dhe rreth ushqimeve të shpërndara andej këndej u mblodhën qentë. Kur e kuptoi se ç’po ndodhte, ajo ngriti duart drejt qiellit: “Vëllezër që ju jam gjëndur gjithnjë, vëllezër nga lidhja e martesës dhe bekimi i priftit. Mos më çoni drejt vdekjes. Çojini fjalë atit tim, prijësit malsor, që t’u sjellë njëmijë shërbëtorë që mund t’i sakrifikoni këtu. Mos më vrisni. Unë e dua shumë jetën. Mos më ndani me gurë nga i dashuri im. Por papritmas ajo heshti, pasi vuri re burrin e saj të shtrirë në cep të rrugës, pa lëvizur qepallat, flokët e zinj të të cilit ishin njollosur nga gjaku dhe trutë e shpërndara. Atëherë, pa asnjë klithmë e lot ajo e la veten ta çonin drejt kamares së hapur në murin rrethues të kështjellës. Tashmë i kurseu lotët meqënëse po shkonte drejt vdekjes. Por në momentin kur i vunë tullën e parë para këmbëve të mbathura me sandale të kuqe, iu kujtua foshnjëza e saj që kishte zakon t’i brente me dhëmbë këpucët e tij, si një kone që loz nga kënaqësia. Lotë të nxehta i rrëshqitën përgjatë faqeve dhe u përzien me çimenton që mistria shtronte përmbi gurët. “O ju këmbët e mija, – tha ajo, – ju s’do të më çoni më në majë të kodrës që të mund t’i shfaqesha të dashurit tim. Ju s’do ta njihni më freskinë e ujit që rrjedh. Vetëm engjëjt do tu lajnë mëngjesin e Krishtlindjes.” Tullat dhe gurët arritën deri tek gjunjët e mbuluar nga një fund i qëndisur. Ashtu drejt, në atë sfond të kamares, ajo kishte pamjen e Shën Mërisë, në këmbë, prapa altarit.”Lamtumirë gjunjët e mi të shtrënjtë, – tha nusja, ju s’do ta përkundni më foshnjën tim, ulur nën pemët e kopshtit hijeplotë…”
* * *
Legjendën e Rozafës apo legjendën e murimit, populli shqiptar e futi në këngët e tij epike, këngë që u ngjizën nëpër vite, në shekuj, kënduar nga rapsodët popullorë, në veriun dhe jugun shqiptar, ku herë theksohet përkushtimi i nënës për fëmijën e herë pabesia e vëllezërve, e herë motivi patriotik i mbrojtjes së vëndit. Kjo legjendë si shumë udhëtarë të huaj që përshkuan Shqipërinë, e mahniti dhe Margarit Jursenarin (Marguerite Crayencour – Yourcenar) shkrimtaren dhe eseisten e njohur belgo-franceze, e cila e shkroi në mënyrën e vet këtë legjendë, që i kalon kufijtë shqiptarë e që këndohet nga shumë popuj ballkanikë, gjer larg në territoret aziatike. Pas dhjetra vitesh, më së fundi u botua dhe në Shqipëri një nga veprat e Jursenarit Novela Orientale, ku gjëndet dhe tregimi për këshjellën e Rozafës, Qumështi i vdekjes. Një vepër e zakonëshme, jo madhore në krijimtarinë e saj të gjatë letrare. Zakonisht, përkthimet e autorëve në gjuhë të huaj nisin nga veprat e tyre më të mira por shkaku i kësaj nisme për të prezantuar akademiken franceze në Shqipëri nuk ishte prezantimi i kulminacioneve të saj artistikje si Kujtimet e Hadrienit, Aleksi, Opus Negrum, etj, por thjeshtë ai pikëtakim që kjo shkrimtare me origjinë belge pati me Ballkanin, në veçanti me Greqinë, sllavët dhe Shqipërinë. Mathie Galey duke folur për vëllimin Novela Orientale të botuar nga Gallimard, (dhe të përkthyer bukur në shqip nga Mira Meksi), shkruan se ato janë “legjenda të kapura flurthi, fabula ose apologje, që përbëjne një ngrehinë më vete në veprën e Jursenarit, një ngrehinë të çmuar, si një kishëz brenda një pallati të pafund”. Më 1932-1939 jeta e Jursenarit si të thuash u lidh ngushtë me Greqinë, si jeta artistike ashtu dhe ajo intime. Ajo punoi gjatë me studjuesin grek Kostandin Dimaras, mik i poetit të shquar Kavafi. Ballkani zbuloi tek ajo imazhe të papara, veçanërisht mitologjinë e saj të pasur, çka e frymëzoi atë në një sërë veprash të mëvonshme, vepra romaneske, ese apo përkthime. Pikërisht në atë kohë ajo u njoh me Andre Embirikos, një intelektual grek që jetonte në Paris, komunist, erudit, poet surealist dhe me njohje të gjëra në rrethet intelektuale e artistike parisiane, bir i një armëtari grek, që zotëronte anije lundrimi në itineraret e Adriatikut dhe Egjeut (i martuar me një arvanitase, siç dëshmon dhe biri i tij sot në Athinë). Sipas disa biografëve, Jursenar dhe Embirikos kishin marëdhënie intime, ç’ka i çoi në shumë udhëtime të përbashkëta, veçanërisht në Ballkan, nëpër detin Adriatik, në Jon e Moré. Novela Orientale i dedikohet pikërisht Embirikos. Jursenari ka qëndruar në Eube dhe aty ka takuar shqiptarë, për të cilët nuk ka lënë ndonjë shënim. Por gjatë këtyre udhëtimeve, duke përshkruar Kotorrin, Raguzën, Shkodrën, ajo dëgjoi për legjendat mesjetare ballkanike që vazhdonin të jetonin mes këtyre popujve. Ajo u mahnit nga baladat e gjata epike nga eposi shqiptar apo ai i ngjashëm sllav që siç shkruan ajo në tregimin Buzeqeshja e Markos, “poezia epike sërbe nuk ua njeh meritat shqiptarëve”. Por legjenda e murimit ka tjetër ritëm nën penën e saj.
