Shkëlzen Maliqi, këshilltar për rajonin i kryeministrit Edi Rama, tregon në një intervistë për “Gazeta Shqiptare” se si u arrit botimi i “Kurbanit” në Serbi. Libri që tashmë është në proces përkthimi, do të përurohet në mes të muajit tetor në Beograd. Maliqi tregon njohjen me botuesin serb të Ramës, që do të botojë edhe pesë vepra të Ismail Kadaresë, duke nisur nga “Pallati i ëndrrave”. “E kam njohur prej kohësh Veran Matiç” thotë Maliqi, njëherësh përkthyes i Kadaresë në serbisht.
– Si u arrit botimi në serbisht i Ramës dhe i Kadaresë?
Prej një viti, me njërin nga botuesit e Beogradit, “Samizdat B92”, Veran Matiç, kemi folur për këtë çështje. Unë e njoh Veran Matiç prej kohësh. Ai ka qenë më herët një nga ‘kampionët’ e shoqërisë civile në Beograd në vitet 1990 dhe kam bashkëpunuar disa herë me të. Në një kohë që edhe pse mes Serbisë e Kosovës marrëveshja nuk është arritur deri në fund, por ka përmirësime; pas arritjes së marrëveshjes si ajo e Brukselit edhe pas takimeve të përvitshme mes Edi Ramës dhe Aleksandër Vuçic, raportet mes Shqipërisë dhe Serbisë po normalizohen. Ndoshta ka ardhur koha që në mënyrë më sistematike të ketë një bashkëpunim kulturor të ndërsjellë. Përkthimi i veprave më kryesore, ose atyre që përbëjnë risi në të dyja vendet, duhet parë seriozisht.
Një shkas plus ka qenë edhe diskutimi i bërë nga premiera e shfaqjes teatrale “Romeo e Zhuljeta”, që është realizuar mes Prishtinës e Beogradit në dy gjuhë e që ka kushtuar 200-300 mijë euro. Në kuadër të këtyre aktiviteteve, u mendua dhe u bisedua se me aq para mund të botohen 20 libra. Kjo ka qenë ideja. Kështu lindi. Disa gjëra kanë nisur dhe në kuadër të kësaj, ata do të përkthejnë 5-6 vepra të Kadaresë. Është bërë një propozim me të cilin Kadare është pajtuar. I pari në listë e që do botohet shumë shpejt është “Pallati i ëndrrave”. Është një lloj ribotimi i rishikuar dhe i përshtatur në variantin serb të gjuhës.
– Rishikim në ç’kuptim?
Atë unë e kam pas përkthyer në vitet 1990 dhe ka dalë në Sarajevë. Tani vetëm e rishikova për ndryshime që i ka bërë Kadareja, ndërkohë ai botim ka pasur një lloj pasthënie, të cilën e kam botuar sërish pa ndryshim, sepse gjeta dhe besova se nuk ka nevojë për rishikim. Kur u botua libri dhe u shkrua pasthënia, ishte koha që Kadare iku nga Shqipëria. Ishte koha që shumë veta spekulonin se ai po përgatitej për karrierë politike. Atë kohë teza ime ishte se ai ka kërkuar azil letrar, jo azil politik. Ashtu edhe doli pak shumë.
– Është rënë dakord për titujt e tjerë të Kadaresë në serbisht?
Është rëndë dakord që do të përkthehet një përmbledhje e tregimeve të tij dhe tregimet janë përzgjedhur. Do të përkthehet mandej edhe “Muzgu i perëndive të stepës”, një roman që mua më pëlqen shumë. Edhe Kadare ishte i mendimit që mund të përkthehen. Të tjerët i kemi diskutuar, por ende nuk e kemi vendosur, sepse do të jenë për vitin tjetër. Në përgatitje është botimi me tregime, i cili del në muajin dhjetor, të cilin do e përkthej unë, e nëse s’kam kohë, do të gjej njeri të më ndihmojë.
– Kështu lindi ideja e përkthimit në serbisht të “Kurbanit” të kryeministrit Edi Rama?
Në fakt, gjatë këtyre negociatave, Veran Matiç kishte mësuar se Rama ka bërë një libër. Ai kish menduar se është ndonjë broshurë e vogël politike, ndonjë lloj platforme politike me diskursin e zakonshëm të politikanëve. Atëherë unë i shpjegova se nuk është ashtu, i thashë që është libër pak i madh dhe jo një broshurë politike e mirëfilltë. I tregova vëllimin, sa faqe është e çfarë karakteri ka dhe ca kohë hoqi dorë. Më pas, nuk e di, mbase gjeti mënyrën dhe tha do ta botojmë.
– Kush është përkthyesi?
Ata e kanë përkthyesin, është një albanolog i ri, ka përkthyer edhe vepra të tjera të autorëve nga Kosova. Më duket se në fund të gushtit ai e mbaron librin së përkthyeri. Atëherë do të botohet dhe do të promovohet diku nga mesi i tetorit. Rama në atë kohë do të jetë në Forumin e Sigurisë që mbahet në Beograd, çka dihej më herët që Rama do merrte pjesë në këtë forum, ndaj kjo vizitë do të shfrytëzohet për promovimin e librit të tij.
– Ju do ta lexoni veprën të përkthyer në serbisht para se të botohet, si redaktor i mundshëm?
Jo, nuk e besoj. Nuk kam kohë, kam obligime të tjera dhe nuk besoj që do të kem pse. Unë do të përpiqem të bëj ose një parathënie, ose një pasthënie, mbase këto dy a tri javët e ardhshme. Për “Kurbanin” kam mbajtur një fjalë në Prishtinë, kur ka qenë promovimi dhe duhet të bëj një tekst, e mbase do marr diçka nga ai prezantim.
– Po citimi juaj në median serbe, a nuk ishte pjesë e saj?
Është marrë prej ndonjë e-maili, që ka qenë pjesë e korrespondencës ku kam shpjeguar se çfarë është libri.
– Si u prit propozimi për botimin e librave në serbisht si nga Ismail Kadare edhe nga Edi Rama?
Kadare nuk ka asgjë kundra botimit. Veprat e tij janë përkthyer në ish-Jugosllavi, si në Zagreb, në Sarajevë, a në Beograd. Në Serbi ka pothuaj 30 vite që asnjë libër i tij nuk është botuar. Mbase që nga vitet 1980 nuk ka pasur botime atje. Ata kanë interes për ta përkthyer dhe madje dhe nga Kroacia më kanë kërkuar para do kohësh libra të tij për vitin e ardhshëm, por nuk e di nëse i kanë siguruar fondet a jo. Disa qarqe në Serbi duan ta botojnë dhe kjo është mirë edhe për Kadarenë. Në kuadër të këtyre bisedave politike e ekonomike, edhe kultura zë vend dhe pse të mos shfrytëzohet. Në kanale zyrtare mbase janë më pak, ndërsa në kanale jozyrtare janë edhe më shumë bashkëpunimet e mundshme.
– Një shkrimtar do natyrisht që libri i tij të botohet kudo, ky është destini i paracaktuar i asaj që shkruhet, por ndërkohë Rama, kryeministër e politikan, si e priti botimin e librit?
E priti mirë. Nuk është vetëm libri i Ramës politikan, është edhe një lloj artisti, edhe një lloj rrëfimi i Edi Ramës, vizioneve të tij, i rrugëtimit të tij nga arti në politikë, dilemat që i ka dhe rrëfimi i misionit që ka pasur për Tiranën dhe ambicies së tij që ta transformojë në një farë forme, Shqipërinë si Tiranën. Me projektin e Tiranës, fillimisht edhe shpesh, është kritikuar se thjesht i ka ‘bojatis’ ndërtesat – pra s’ka bërë punë të mëdha. Në atë kohë, para 15-16 vitesh, ka qenë një kthesë shumë kuptimplote dhe një lloj demonstrimi të mundësisë që Shqipëria ‘e shëmtuar’ jo vetëm me bojatisje, por edhe me ndërhyrje të mëvonshme, mund të bëhej më mirë. Ishte sinjal për ndryshime të mëdha. Atëkohë kam punuar në terren dhe prej aty e di se edhe demokratët thoshin se Edi Rama ka bërë punë të mirë me Tiranën, edhe pse ka kundërshtime e kritika.
– Nëse për ne Rama është kryeministri, artisti, është ish-ministri i Kulturës, ish-kryebashkiaku, për serbët ai është Kryeministri i Shqipërisë. Botimi i këtij libri, ku ai tregon anën e jashtme, por më së shumti anën e brendshme të tij e bën më të dobët a më të fortë Kryeministrin e Shqipërisë para një kombi tjetër, në këtë rast ai serb?
E bën një njeri pak më kompleks. Tregon vizionet e tij. Ndonjëherë edhe këtu, edhe jashtë, politikanët e udhëheqësit në periudha tranzicioni e kanë parë shumëçka bardh e zi, në bazë të konfliktualiteteve që mbizotërojnë në skenat politike. Në të vërtetë atë që e përshkruan, ose mënyra se si e bën këtë rrëfimin e vetë Rama, nuk është vetëm politikë, por është një lloj letërsie, e sojit memoartistik që tregon një realitet shumë kompleks: të pajtohemi, të mos pajtohemi, disa gjëra i prezanton jo ashtu si mendoni ju, por unë mendoj se ai është shumë origjinal dhe mund të shihet edhe si letërsi e mirëfilltë jo vetëm si libër-rrëfim mbi proceset politike.
– Ikja nga bashkia, çështja e njohur e 10 votave, kutitë e rinumëruara, si do të jetë nga ky libër imazhi i Shqipërisë atje? Kemi parasysh, që ky është një libër, që së pari u drejtohej shqiptarëve. A na bën ne të dukemi ndryshe te serbët?
Ato reflektohen në libër, po ky libër keni të drejtë, drejtpërsëdrejti nuk është shkruar për një botues të huaj. E di, ishte për lexuesit shqiptarë që janë të familjarizuar me atë situatë. Botuesi tha që pasi ka lexuar disa kapituj, ka parë që është fascniuar (magjepsur) me librin, sepse nuk është teksti i zakonshëm që dikush e pret nga një politikan. Nuk e di, nëse kjo është mirë a keq (qesh), por mund të jetë një ndihmë për imazhin që e ka Rama ndër politikanët e rajonit. Nuk është politikan tipik, a tradicional si jemi mësuar ne ta shohim një politikan. E ka një farë veçantie.
– Është thënë në Shqipëri, në kohën e komunizmit që një ndër arsyet pse Kadare u lejua të botohej jashtë, ishte që përmes tij, t’u hapej rrugë botimit jashtë vendit të veprave të udhëheqësit komunist Enver Hoxha. Duke marrë parasysh që çdo krahasim çalon, a mendoni se në një farë mënyre, Kadare ‘po i hap’ rrugë Ramës në Serbi? Apo kanë shkuar paralel?
Kanë shkuar paralel. Nuk jemi në të njëjtat kushte dhe ka pasur edhe autorë të tjerë që janë botuar në Serbi. “Semizdat B92” më herët e ka botuar edhe një prej romaneve të Fatos Kongolit dhe janë të interesuar edhe për të tjerë. Por, këto janë projekte që kërkojnë financim. Për fat të mirë, Ministria e Kulturës së Shqipërisë për herë të parë sivjet ka hapur një fond për përkthimin e autorëve shqiptarë në gjuhë të huaja. Është një risi që i stimulon botuesit e huaj të paraqiten këtu. “Semizdat B92” më duket se ka aplikuar për një fond dhe me duket se do të ndihmohet. Natyrisht që edhe Rama e ka peshën e vet, edhe Kadare e ka peshën e vet. Një autor mund të jetë me vlera të mëdha, por Kadare ka emrin e vet. Ndërkaq, nuk ka pse të jetë Kadare një farë ‘hapësi’ rruge për Ramën, në kuptimin që Rama vetë mund të duket interesant në Serbi e me gjerë. Mbase ky do të jetë një test për librin e tij, para atyre që nuk kanë paragjykime për një vepër interesante. Është diçka që duhet të ketë vazhdimësi. Rama ka qenë edhe më herët i suksesshëm jashtë politikës, në vitet ‘90 ka shkruar dhe ka qenë artist. Gjithandej po organizohen ekspozita të tijat. Ndonjëherë e shoh se ai mundohet ta mbajë pozicionin prej artisti dhe e ka deklaruar që nuk do të jetë përjetësisht politikan.
– Veran Matiç fliste për ekspozitë me vizatimet e Ramës. Janë seria e vizatimeve të zyrës?
Nuk e di. Me këto është marrë vetë Matiç. Ai ka qenë disa herë në Tiranë edhe për negociata me Kadarenë. Ai ka marrë vesh se Rama çon ekspozita jashtë dhe po e shikon mundësinë që ta hapë një ekspozitë edhe në Beograd.
– E gjithë kjo, botimi i Ramës në Serbi, është punë private, çështje private e botuesve dhe jo një çështje për të cilën është punuar zyrtarisht?
Kontratat janë bërë mes botuesve, pra atij serb dhe botueses shqiptare, në rastin e Ramës me Dudajn. Ka qenë Dudaj që është marrë me romanin, të drejtat, e të tjerë. Natyrisht, ka një kontratë autoriale, ku mund të ketë peshën e vet politike, por nuk është asgjë zyrtare. Nuk duhet ta paragjykojmë se ndonjëherë gjërat keqinterpretohen. Edhe vizatime a punët artistike që bën ai, derisa është kryeministër, besoj i bën në kohën e lirë, pra jashtë punës. Nuk mund ta ndalosh të jetojë e të punojë, as ta keqinterpretosh punën e tij si ekspozitat.(Fatmira Nikolli-Gsh)
