Nga Bjorn Runa
Dachau nuk është qyteti i zakonshëm turistik, të cilin do të ishit të gatshëm ta vizitonit në çdo kohë. Madje, agjencitë turistike as që do të merrnin mundimin t’iu shqetësonin në jetët tuaja virtuale me postime të sponsorizuara dhe foto me ngjyra ftuese. Jo. Sepse Dachau nuk është aspak i tillë. Një qytet i vogël me një arkitekturë monotone, e herë-herë të shëmtuar, ai nuk do të kishte më tepër kuptim se sa tingulli i kollitjes së thatë që shkakton emri i tij i sforcuar. Një gërvishtje e fytit, dhembja e shkurtër dhe një shije ndryshku rrëzëve të gjuhës. Dachau është imazhi i dy binarëve të akullt që zgjaten për t’u zhytur nën tokë pak përpara hyrjes së ish-kampit Nazist, si për të treguar se e shkuara nuk është kurrë e varrosur aq thellë sa duhet.
Memoriali në kujtim të atyre, jetët e të cilëve përfunduan këtu, ngrihet mbi sipërfaqen ende të zymtë të kampit të dikurshëm të përqëndrimit. Një korridor i gjerë, sot i mbushur me turistë të heshtur, ndërsa në të dy anët e tij gjenden dyer të mbyllura prej kohësh, ku janë ndryrë klithmat e ngrira në ajër të gjithkujt që atëherë mendoi ndryshe, zgjodhi të kundërshtonte, apo sepse thjesht i qe dorëzuar natyrës për të lindur ndryshe nga të tjerët. Ndoshta, krimi më i madh që çdokush mund të kryejë edhe sot, ndonëse nuk do të rrezikonte vdekjen.
Kampi është i ftohtë, dhe këtë e ndjen sapo kapërcen mbishkrimin “Puna të bën të lirë” në portën kryesore, ndonëse është mëngjes gushti. Dhe, nuk mund të mos mendosh për mijëra njerëzit e kequshqyer dhe të torturuar, teksa qëndronin për orë të tëra mbi të njëjtën sipërfaqe betoni, nën shi, vetëm me vijat e uniformës së tyre mbi trup, si një burg mbi burgun. Megjithatë, teksa endesh mes dëshmive dhe fotove të denja për një imagjinatë të sëmurë, por jo për mendësinë e një populli, të një epoke e të gjysmës së heshtur të europës, nuk mund të mos mendosh edhe për fytyrat e ashpra të atyre, të cilët nuk dyshuan asnjë çast për atë çfarë po bënin. Drejtuesit e kampit, ushtarët e thjeshtë dhe SS-ët, shfaqen te qetë dhe të buzëqeshur në verandat e shtëpive të tyre, pak metra larg dhomës së gazit dhe krematoriumit. Ata shijojnë çajin e ngrohtë, ndërsa luajnë me fëmijët dhe iu buzëqeshin bashkëshorteve, teksa Pastori Gjerman fle pranë çizmeve që pak çaste më parë kanë goditur pirgun e kockave të një fëmije të kequshqyer. Një pjesë e tyre nuk qenë thjesht makineri të programuara të bindeshin nën uniformat elegante. Disa ishin të aftë të recitonin përmendësh “Faustin,” pjesë të tragjedive të Shekspirit, e të luanin mbrëmjeve në piano për familjen, por pavarësisht kësaj, askush prej tyre nuk foli, ndërsa pranuan duke duartrokitur çdo masakër, torturë të re, apo vrasje në masë si për të treguar se një intelektual i heshtur, nuk është thjesht i parëndësishëm, por i rrezikshëm për këdo përreth.
“Kurrë më!” është mbishkrimi i një prej monumenteve brenda oborrit të kampit. Një hapësirë shtypëse, heshtja e të cilës e bën ajrin të të rrënqethë lëkurën, teksa një frikë e pakuptueshme zvarritet brenda trupit. Dachau ishte një nga të parët dhe ndër qindra kampet e përqëndrimit të ndërtuara në të gjithë Europën. Mjafton një shëtitje e shkurtër në korridoret e akullta të qelive, për të përjetuar atë çfarë ka ndodhur aty. Mjaftojnë pak çaste mes fytyrave të zbehta të turistëve, të cilët enden si në jerm pa guxuar as të shkrepin aparatet e tyre fotografikë, nga frika se mund të shqetësojnë shpirtrat e vuajtur, për të kuptuar se sa e rëndësishme është të mos harrosh dhe t’i zhvarrosësh herë pas here kujtimet, që ato të mos përsëriten.
Megjithatë, në Shqipëri ende mungon një muze dhe një memorial për të kujtuar krimet e komunizmit, të cilat kanë qenë jo më pak të egra. Ti mund të shëtisësh në një bunker nuklear, e ndoshta edhe të dëgjosh një koncert brenda tij, por nuk ka një vend në kujtim të atyre, të cilët humbën jetën, apo e kaluan pjesën më të madhe të saj në burgje dhe kampe internimi. Dëshira jonë për të harruar të shkuarën e zymtë, është edhe më e frikshme se vetë ajo, teksa dëgjon përherë e më shpesh njerëz, të mërmërisin krejt natyrshëm: “ndoshta nuk ishte dhe aq keq.”, apo “sistemi kishte të këqijat e tij, por të paktën kishte shtet.” Ndërkohë, ne sot vazhdojmë të shohim të njëjtat imazhe të propagandës së dikurshme. Njerëz të buzëqeshur dhe familje të lumtura nën tisin bardh’ e zi të fotografive e filmave të vjetër. Por, rrallë të ndodh të shohësh fytyrat e vuajtura të atyre që guxuan të mendonin ndryshe, apo edhe më keq, të flisnin me zë të lartë për ato çfarë ndodhnin.
“Mendoni pak se si vdiqëm ne,” është e gdhendur mbi gurin në hyrje të ndërtesës së dikurshme të krematoriumit të Dachau-t. Mjaftojnë ato fare pak fjalë, për të kuptuar çmendurinë e një epoke. Por, mendoni pak sikur ende të qarkullonin lirshëm fotografitë e propagandës naziste. Njerëz në dukje të përkryer, buzëqeshje të mprehta nën uniformat e hirta, ashtu siç ne vazhdojmë të bombardohemi me iluzionin e një të shkuare të lavdishme, e cila në fakt nuk qe kurrë e tillë. Për më tepër, ata të cilët vdiqën nën torturat e një diktature të egër, meritojnë të paktën respektin e një mbishkrimi të ngjashëm: “Mendoni për një çast si vdiqëm ne,” për të shuar çdo shpresë përsëritjeje.
