“Nuk e kam ditur se edhe fryti trembet për shkak të trazirave. Hapësira të shtuara. Në kopsht. Dhe pëshpërimë. Ishte verë. Mbizotëronte paqja. Uniformat po shëtisnin si rastësisht. Bisedohej për fitoret. Të vdekurit nuk kanë rëndësi. As s’janë harruar. Tani është qetë. Çelën qershitë. Ndër fytyra. Teksa heshtim. Ne ëndërrojmë udhëtimin. Kufijtë janë zgjeruar. Befas. Shpërthimet e gjakut nëpër baltëra. Plane të mëdha për të ardhmen. Rreth saj shumë flitet. Ndërsa po përgatitin pistoletën. Nga fshehtësia e re”.
Autori i këtyre radhëve është në të dyzetat dhe vjen nga Pancevo, një qytezë afër Beogradit, që përfshihet në atë që njihet si Vojvodina. Mësues letërsie, poet dhe muzikant, Dejan Cancarevic mban veshur një xhup pranvere në ngjyrë ushtarake. Në anën e majtë të kraharorit, qëndrojnë ngjitur një stemë dhe një dekoratë(e trashëguar nga gjyshi dhe origjinale), Franc Kafka dhe dekorata e punëtorit të dalluar në ish-Jugosllavi. I ardhur në Tiranë në fillim të majit përmes Programit Rezidencial “POETEKA – TIRANA IN BETWEEN”, Dejan shpjegon se si qëndrojnë bashkë figura e një shkrimtari si Kafka dhe nderimi i një ‘punëtori’ që në një sistem tjetër politik kur tejkalonte normën njihej me termin stakonovist.
“Është dekoratë për punëtorin e dalluar që u jepej punëtorëve që punonin shumë në Jugosllavi gjatë socializmit. Ndërsa Kafka simbolizon burokracinë që jetojmë sot, çka e parashikoi, sepse Kafka i parashikoi ato që do të ndodhnin pas luftës”, shpjegon Dejan. Kur e pyet se si qëndrojnë bashkë dy teori të kundërta Cancarevic bën një shpjegim më të hollësishëm. “Qëndrojnë. Politikisht unë jam i majtë. Është zgjedhja ime politike dhe kjo i referohet bindjeve të mia. Ndërsa Kafka është një kontrast, një paralajmërim për botën ku jetojmë. Njëra është utopi, tjetri distopi. Nuk ka realitet në mes”.
Në këtë që jetojmë, nuk është realiteti ynë, atëherë ç’është kjo kohë pyes ndërsa pres me kërshëri një përgjigje, që vjen, duke ngërthyer në bisedë fizikë. “Nuk mund ta themi në mënyrë precize. Kam takuar dikë që më tha se nuk jemi të vërtetë. Jemi vetëm ngjashmëri të diçkaje. Fizika tani po risheh teorinë që mbase ne jemi asimiluar nga dikush më lart se ne, ose ne jemi të paaftë të perceptojmë se çfarë është realiteti me senset tona”.
Ish-Jugosllavia, nostalgji?
Në ditët e qëndrimit të tij në Tiranë, Dejan Cancarevic ka folur disa herë për harmoninë mes popujve në atë që ishte ish-Jugosllavia. Më shumë se nostalgjik i atij sistemi të perënduar, Cancarevic e sheh veten ndryshe. “Kam lindur më 1975 dhe jam rritur në atë që ishte Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë. Aty kam kaluar fëmijërinë dhe rininë, deri në rënien e Jugosllavisë, ku tashmë jetojë në atë që sot quhet Serbi. Koncepti i Jugosllavisë është i dashur për mua sepse jam edukuar në atë mënyrë, jam rritur ashtu. Jugosllavia ishte kulturë. Gjyshi im ishte pilot në ushtri edhe në familjen time ishte gjithnjë kjo dashuri për Jugosllavinë, për kulturën e saj”.
Dejan mban mend se atë kohë, si fëmijë ka udhëtuar shumë, në çdo zonë të ish-federatës. “Kam udhëtuar atëherë dhe sot flas ende atë gjuhë që quhej serbokroatisht- ndërsa Jugosllavia është edhe një fushë kulturore e gjuhësore që i përkas. Është hapësira e gjerë. Përveç kësaj, Jugosllavia bëri disa gjëra të rëndësishme, në shekullin ’20 me letërsinë e artin: dhe pas rënies se saj nuk e ke më fuqinë që kishe. Ti përkasësh diçkaje të madhe është më mirë se ta ndrydhësh atë. Është mirë ta prezantosh veten si një artist që vjen nga hapësira e madhe kulturore siç ajo ishte”.
Ndërsa shpërbërja e Jugosllavisë u dha të drejtën shumë popujve për vetëvendosje dhe shtet formim, e pyes Dejanin nëse ajo nostalgji që ka për ish-Jugosllavinë ndikon edhe në lirinë e të tjerëve. Pyetjes: “Por a besoni ju në të drejtën e njerëzve për të qenë të lirë” dhe të kenë të drejtën për të?”, ai i përgjigjet: “Patjetër. Por kjo është e drejta ime ta deklaroj veten jugosllav. E ke këtë mundësi. Jugosllavët erdhën nga martesa mikse, kishin gjuhë e kulturë të përbashkët”.
Mandej pyetja shtrohet në një tjetër trajtë: “Nëse ju doni Jugosllavinë, që ishte bashkim kombesh, ç’mendim keni për të drejtën e kombeve për të vendosur, për të qenë të lirë dhe për të pasur shtetin e tyre”. Në këtë pikë Dejan thotë se “se sigurisht që ke të drejtën të kesh shtetin tënd, por kjo nuk është diçka që shpjegohet në 5 minuta. Ajo që ndodhi në Jugosllavi është e komplikuar dhe është me rrënjë të thella të histori. Para luftës njerëzit jetonin të lumtur në Jugosllavi dhe ajo ishte një vend me prosperitet”.
Ai pranon se ka pasur njerëz që dënoheshin që dërgoheshin në një ishull, një burg për ata që kundërshtuan sistemin politik, por mendon se në të gjithë vendin e tij, flitej një gjuhë, pavarësisht besimit apo të tjerave. “Njerëzit jetuan 50 vjet pa bërë diferencën kush është kush. Dhe më pas dikush vendosi diçka gabim. Ish-Jugosllavia u themelua nga artistë e shkrimtarë”,- shprehet Dejan.
Kur pyes nëse mendon se këta artistë e shkrimtarë po i shërbenin ideologjisë dhe politikës jugosllave, pra, nuk ishin të lirë, Cancarevic pyet nëse ne duhet tashmë të diskutojmë historinë e Jugosllavisë? “Për 50 vite ne kishim një gjuhë ndërsa tani ka disa gjuhë, çfarë ndodhi? Nga një gjuhë që flisja-serbo-kroatisht- tani flas 7 gjuhë. Kjo është politika, në mënyrë që të bësh një vend duhet të kesh një gjuhë kombëtare. Globalizmi e sulmoi Jugosllavinë në vitet 1990”, thotë ai dhe biseda merr tashmë një rrjedhë letrare, mbasi tema politike dhe historia ende dhembin. Ai thotë: – Unë jam jugosllav. Ndërsa në një nga poezitë e tij shkruan: Dikur nënat lindnin fëmijë, tani lindin flamuj, duke kundërshtuar me këto radhë idetë nacionaliste dhe ato të kufijve.
Letërsia
Gjatë ditëve të qëndrimit në Tiranë është marrë me redaktimin e disa teksteve të shkruara me kohë, që kanë një gjenezë interesante. Ato bazohen mbi disa tekste të Ivo Andriç. “Kam kombinuar ato që unë mbaj mend nga tekstet e Ivo Andriç me një narrativë të re. Ndërsa për Tiranën, mbase kur të kthehem atje, mund të shkruaj diçka. Këtu jam ende i tejmbushur nga ato që shoh e nga ata që takoj”. Ka vizituar Tiranën dhe Durrësin, ndërsa shpreh keqardhje se maji ishte një muaj me shi, gjatë të cilit mundi të shohë shumë pak. Libri i tij i parë ka titullin “Graviteti”.
Poezitë janë shkruar në fillim të shekullit të ri, në vitet 2000-2005 dhe portretizojnë situatën e një 35-vjeçari në Serbi. “Depresioni dhe sanksionet gjatë kohës që jetonim në luftë. Është një lloj libri për muret që janë rreth nesh”, thotë ai. Më pas ishte libri tjetër në vitin 2007 që titullohet ‘1871 patriotizëm’, vazhdim i narrativës së librit të parë. “Një grup poezish merren me ironi se çfarë patriotizmi është. Patriotizmi shpesh është përdorur për të prodhuar luftë dhe kaos, nën ideologjinë e një kombi të madh dhe nuk solli asgjë të mirë, ndaj nuk besoj se ai lloj patriotizmi është i shëndetshëm për atë që e propozon. Patriotizmi në libër shihet me ironi.
Janë gjashtë poezi dhe njëra prej tyre thotë: ‘Uau çfarë rruge kemi përshkuar. Nga varri blu në varre masive’. Varri blu është një metaforë për detin Jon, sepse ushtria serbe erdhi në Shqipëri gjatë Luftës së Parë dhe shumëkush vdiq. Ata u varrosën në det. Dhe një poet i asaj kohe shkroi një poemë të quajtur ‘Varri Blu’ si një varr në det. Poezia tregon përpjekjet heroike të ushtrisë serbe për të mbijetuar. Poezia glorifikon ushtrinë serbe. Dhe e shihni paradoksin tani? Nga kohët e lavdishme, erdhëm në atë që është një varr masiv”, thotë Dejan.
Poezitë e tij, në fakt shkojnë edhe më tej, tek një botë pa kufij, tek pasaportat si rrugë e si ndalesë, sepse Dejan nuk beson në kufij. “Pse duhet të besoj në kufij? Nëse je astronaut, nuk sheh kufij politikë, sheh gjeografi nga lart. Në vitet 1980 njerëzit shkonin kudo. Ndërsa sot ka kufij për kulturat e vogla, nën politika që tregojnë se s’ka kufij. Njerëzit duhet të kuptojnë se vijmë nga planeti tokë, që po e vrasim atë dhe se kjo është gjëja kryesore me të cilën duhet të merremi”.
Muzika
Një mësues letërsie, që shkruan tregime e poezi, që flet për një botë pa kufij, për lirinë dhe për ish-Jugosllavinë, ka përtej të gjithave një dashuri të madhe për muzikën dhe luan disa instrumente. “Jam rritur në një familje ku nëna ime dëgjonte muzikë rock. Im atë më bleu kitarën e parë kur isha ende i vogël. Filloi që atëherë dashuria për muzikën.
Në fillim doja të isha rokstar e të bëja atë lloj jete. Ajo erdhi si një reagim ndaj asaj që po ndodhte rreth nesh. Punk dhe rock and roll sollën anarki dhe për mua përfaqësojnë nevojën e vazhdueshme për të mos qenë si të gjithë të tjerët. Është liria e zgjedhjes. Brezi im e ka nevojë organike për të mos qenë si të tjerët. Sot njerëzit dëgjojnë turbofolk. E mendoni dot?”. Dejan flet me përçmim për turbofolkun dhe shton se “e ka nga nëna e cila nuk dëgjonte asnjë radio që kishte muzikë të tillë”. Po a është ‘punk’ një përfshirje në globalizmin që ai mban larg?
“Jo, sepse për mua është model jetese. Nuk shoh shumë njerëz ta bëjnë. Për mua punk të vënë të ngresh pyetje, jo të marrësh ç’të serviret, nuk është pasion- është zgjedhje. Është nevoja për të menduar me kokën tënde, të mos lësh askënd sidomos qeverinë të të thotë se çfarë të bësh. Kjo është PUNK. Këto nuk bëhen nëse bën atë që të thonë të tjerët. Për mua muzika është mënyrë çlirimi nga ankthi e stresi. Të luash muzikë do të thotë të projektohesh në një dimension tjetër. Luaj disa vegla, por e kam nisur nga kitara”.
Dashuria
Është pyetje e vështirë për të, megjithëse thotë se kur je i ri, mendon se dashuria është të biesh në dashuri me shpirtin binjak e të jetosh i lumtur gjithnjë. “Por dashuria është një punë e vështirë mes dy njerëzve që kanë vendosur të rrisin afeksionin që ndjejnë mes tyre. Dashuri është të bësh kompromise, të jesh gjithnjë për dikë që, është të jesh i ndërgjegjshëm se nuk mund të jesh tjetri, është respekti, ndaj tjetrit. Tani, 40 vjeç nuk besoj shumë gjëra. Është tjetër të biesh në dashuri e tjetër të jesh në një lidhje, tjetër ta jetosh. Dashuria është dëshira për të qëndruar krah për krah me dikë dhe vendimi që të lidhësh jetën me një njeri me të cilin ndan vlera të përbashkëta, pëlqime të përbashkëta, me të cilën flet dhe zhvillon veten përmes marrëdhënies”.
Performanca
Programi Rezidencial “POETEKA – TIRANA IN BETWEEN” që, prej katër vjetësh fton shkrimtarë dhe përkthyes nga rajoni dhe Europa, në bashkëpunim me “REJA – Pavijoni Serpentine”, organizuan të mërkurën, dt. 25 maj 2016, ora 20.30, performancën poetike “RE-typing”, të autorit serb Dejan Cancarevic, i ftuar në Rezidencë gjatë muajit maj. Konceptues dhe moderator i performancës është Arian Leka, bashkëbisedimi me poetin Dejan Cancarevic u realizua nga gazetari Ben Andoni e përkthyesi Filip Vukadinovic, bashkëorganizator e projektit Silvana Leka.
“RE-typing” shënoi aktivitetin e parë në re dhe arriti të sillte “çmendurinë” dhe vuajtjen e shkrimtarit gjatë procesit të krijimit. Disa ikën, disa qëndruan- sepse procesi i krijimit është i lodhshem. Dhe ideja qe kjo- njerëzit duhet të iknin që ta linin shkrimtarin ne vetmine dhe çmendurine e tij.
