Nga Aida Baro
Goliarda Sapienza është një prej atyre njerëzve që zor se mund të futen në korniza a t’u jepet një përkufizim i saktë profesional, karakterial e shpirtëror. Rebele që prej lindjes, një gur në këpucë për miq e armiq, e përkushtuar ndaj kinemasë, teatrit dhe letërsisë, bën pjesë në atë radhë shkrimtarësh italianë të papërfillur në vitet ‘60-’70, pikërisht se konsideroheshin skandalozë e të papajtueshëm me moralin e kohës. Sot, është një nga autoret më të rivlerësuara, por suksesin e parë fillimisht e pati jashtë Italisë.
“Takimi” im me të është pjesë e atyre rastësive fatlume që mund t’i ndodhin një përkthyesi: të bien brenda me autorin, pa ia lexuar ende veprën e më pas të rrëmojnë për ta njohur sa më mirë e më thellë “dashurinë” e re.
“Kam bërë dashuri edhe me Milan Kunderën. Po ai i mësuar me ato gratë e bëshme sllave, zëre se më shkalafiti, mua që isha një qenie kaq delikate. Kishte një seks kaq të madh! Dhe herë të dytë nuk pati.” Këto fjalë më erdhën si flakërimë nga televizori dhe ndalova në vend ndërrimin e kanaleve. Ç’ishte kjo grua e moshuar, e shkathët, gjithë gjallëri, me sytë që i lëvrinin sa majtas-djathtas, që fliste kaq pa teklif për ca marrëdhënie që do të bënin të skuqej edhe më i pacipi njeri? “Një shoqes sime, që më mbante pas si një qenush, ia vodha të gjitha stolitë. Edhe se kisha mbetur trokë, i kisha shitur pikturat për të shkruar librin L’arte della gioia, por edhe se doja të provoja shoqërinë e saj. Po të ishte shoqe e vërtetë, ajo nuk do të më kallëzonte në polici. Por ajo e bëri, unë përfundova në burg dhe pas tij shkrova Università Rebbia.” Fillova të qeshja me sinqeritetin çarmatosës të kësaj gruaje dhe zura ta ndiqja pa i humbur asnjë fjalë. “Angelo [Pellegrini] ishte dhjetë vjet më i ri se unë, e megjithatë m’u vardis dhe unë u martova me atë. Po kjo ishte skandaloze për sallonet mondane në atë kohë dhe kur një shoqja ime, që po plaste nga zilia, më pyeti: Si shkove e u martove me të, dhjetë vjet më të ri? Ia ktheva: “Se nuk doja ta zhgënjeja. Ai më donte.” Po kjo qenka e krisur! Po kjo qenka e lirë! Po kjo qenka ajo grua që jam dhe ajo që s’do të jem kurrë! – mendova.
Ja, kështu Goliarda Sapienza, që asokohe nuk e dija se kush ishte e ç’kish bërë në jetë ndonëse kisha studiuar letërsinë italiane, kërceu nga dokumentari i RaiStoria-s drejt e në botën time krejt papritur dhe me lehtësinë që vetëm një grua mendjehapur mund ta zotërojë.
E kanë quajtur skandaloze, të çmendur, ka përfunduar burgjeve, në depresion e në elektroshok, ka qenë e mënjanuara e salloneve kulturore më intelektuale, çuditërisht me atë emër që sikur ka vulosur destinin e saj, Goliarda vazhdonte të ishte skandalozisht vetvetja, e lirë dhe e papërkulshme.
Dacia Maraini shkruan për të: “Ishte gjithnjë pa një dyshkë, me botën kishte një marrëdhënie prej ciganeje endacake e shpirtgazmore. Vazhdimisht mes dëshpërimit dhe entuziazmit. Librat e saj mbajnë vulën e një sicilianiteti të butë dhe zemërçjerrës: gjuha e saj e pasur, priret drejt një lirizmi barok gjithë sensualitet dhe dhimbje”.
Ethet e mia për ta njohur përfunduan në librarinë e parë të Pesaro-s, (asokohe gjendesha në Itali dhe rrugëtimi më shpinte sa në një qytet në tjetrin) me L’arte della gioia në duar. Tashmë, Modesta, protagonistja e “romanit të saj të mallkuar”, aspak modeste, me thënë të drejtën, do të mbushte gjithë hapësirën e mendjes sime. Përmes saj, njoha atë lloj dashurie për jetën, atë mbërthim pas saj me shpirt e me dhëmbë, që rrallë e ndesh në letërsi. Modesta një siçiliane kryeneçe, mendjehapur, e vendosur, vrasëse dhe bamirëse, që nga njëra anë u shkon punëve me kalem, por nga ana tjetër dashuron burra e gra, sepse dashuron qenien njeri, mund të jetë alteregoja e Goliarda Sapienza-s dhe e çdo gruaje tjetër. Modesta kalon nga njëra peripeci në tjetrën, pa humbur pasionin e saj për ta gëzuar jetën, për të qenë e lumtur, pa iu nënshtruar paragjykimeve të tjerëve mbi qenien e saj si grua.
E kësisoj, unë rashë pre e sirës së saj dhe shpejt u gjenda nën pushtetin e shqipërimit të Modestës sime. Them “sime”, sepse ajo tashmë më përket edhe mua, në trajtën shqipfolëse që ka marrë.
Goliarda Sapienza vinte nga toka magjepsëse dhe e nëmur e Siçilisë dhe këtë e ka theksuar e forcë në roman, sepse gjuha e saj mbulon një peizazh të gjerë të repertorit gjuhësor italian, nga italishtja krahinore (me përdorimin e dialektit siçilian) deri në regjistra më të lartë gjuhësorë, i thurur me citime të lëvruara dhe referime ndërtekstuale të trashëgimisë filozofiko-letrare europiane.
Gjuha përshtatet sipas kontekstit komunikues. Për shembull në pjesën e parë të romanit, protagonistja jeton dhe vepron në një mjedis sociokulturor të ulët, ndaj dhe karakterizohet nga një gjuhë e mbushur me faqe të tëra në dialektin sicilian, fjalë të urta dhe shprehje frazeologjike të larmishme, që i japin romanit atë frymë të lashtë që ka karakterizuar historinë e ishullit. Qysh këtu fillon dhe dilema e parë e shqipëruesit: a do të përdorë shqipen letrare standarde apo do t’i drejtohet dy dialekteve të mëdha? Dhe së dyti, në rast se vendos për dialektin cilin do të zgjidhte, toskërishten apo gegnishten? Cili do t’i qëndronte më besnik tekstit burimor dhe nuk do të “tradhtonte” natyrën e shkrimtares?
Duke krahasuar edhe përkthimet në anglisht e në frëngjisht, të përkthyer sigurisht në gjuhën përkatëse standarde, vura re që teksti humbiste shumë nga fryma e tij e kohës, (bëhet fjalë për fillimin e shek. XX), nga stili i zgjedhur enkas nga autorja, personazhet tingëllonin të rrafshët, pa emocion, Sicilia humbiste aromën e agrumeve, të llavës së Etnës, të kripës së detit. Kësisoj, vendimi për të përdorur dialektin më erdhi natyrshëm. Përpëlitja tashmë ishte mes toskërishtes dhe gegnishtes. Në krye të herës, gjithçka më shtynte drejt gegnishtes, sepse ngjashmëritë botëkuptimore, leksikore dhe morfo-sintaksore mes Veriut të Shqipërisë dhe Siçilisë janë të mëdha. Mirëpo, rrezikoja të humbisja përmasën gjeografike, deti, portokallishtet dhe agrumet e Siçilisë nuk mund të përafroheshin veçse me Jugun tonë. E pas një pune shumë të gjatë duke shfletuar dy vëllimet e veprave të Musine Kokalarit (gjë që më zbuloi një tjetër shkrimtare të shkëlqyer shqiptare), duke pasur përvojën jetësore të toskërishtes që e njoh më mirë se gegnishten, gjithçka m’u bë e qartë. Ndaj dhe lexuesi kur të ndeshet herë pas here në një gjuhë prej labi të Karmine qehajait apo në gjuhën e plakave të Bregut te Stela-mëndesha, uroj të mos habitet e të mos ndiejë vështirësi leximi, sepse gjithçka është bërë për të përcjellë frymën e vendit, të kohës dhe epokës.
Përpos kësaj, romani paraqet edhe vështirësi të tjera përkthimore, sepse nga pjesa në pjesë, niveli intelektual i Modestës rritet. Ajo është e etur të lexojë, të mësojë, të studiojë deri edhe filozofë e psikanalistë të përbotshëm duke lëmuar e lëvruar edhe gjuhën njëkohësisht. Kalimi nga gjuha e shtruar popullore në gjuhën e lartë intelektuale të Modestës dhe mikeshës së saj Xhoisit është thuajse një evolucion i pashmangshëm, të cilin përkthyesi është i detyruar ta ndjekë.
Në pjesën e katërt të romanit gjejmë një buqetë nivelesh gjuhësore: fëmijët e Modestës që i rikthehen gjuhës së harruar siçiliane, si për të zbuluar urtësinë e të parëve dhe lidhjen me tokën e tyre, romanen Nina që nuk i ndahet dialektit të saj roman dhe këtu zgjedhja e përkthimit binte detyrimisht në të folmen e tironses së vjetër, Modestën tashmë një intelektuale e pjekur që ligjëron në tubime pa hequr dorë nga kënaqësitë e vërteta të jetës. Të gjitha këto duhet të qëndrojnë bashkë natyrshëm, pa i humbur rrjedhshmërinë tekstit, pa ngritur ngërçe leximi dhe me shpresën se martesa e dialektit me standardin në këtë rast do të rezultojë fatlume.
E vetëdijshme për kuturisjen, sfidën dhe rrezikun që kam marrë në sy duke u bërë mbles i një martese të tillë, uroj që lexuesi t’i ndiejë të gjalla muzikalitetin dhe begatinë e gjuhës shqipe, tingujt, aromat, nuancat e ngjyrave sjellë në këtë shqipërim me shumë dashuri e sinqeritet.
