Rreth vëllimit me poezi “Shpirti vallëzon në djep”, përkthyer nga Kujtim Morina
Nga Alisa Velaj
Në mitologjinë greke, para se të vinte në jetë gjithçka, kishte ardhur kaosi. Vepra “Theogonia” e Hesiodit na rrëfen sesi prej kaosit lindën më pas të tjerë titanë e perëndi. Pra, duket se kemi të bëjmë më një lloj strukture bërthamë që shumëfishon ekzistenca të tjera. Në shekujt që pasuan, kaosit iu dha një kuptim krejt tjetër, ku struktura përjashtësohet krejtësisht dhe kthehet në antistrukturë. Kaosi për nje njeri të sotëm është një gjendje amullie, hapërdarje, humbje drejtimesh e drejtpeshimesh, çorientim etj etj. Të guxosh të konturosh këtë antistrukturë me narracion poetik, e madje të depërtosh në esencën e saj, duket se është një sfidë që poeti danez Niels Hav e ka realizuar në mënyrë të mrekullueshme. Ja se si shprehet ai në një intervistë të dhënë për Sander de Vaan: “Bota është në zjarr. Politika, bombat, ideologjia dhe religjioni po e rrënojnë globin. Kjo është çfarë po bisedojnë të rriturit- dhe në thelbin e saj, sfida për artin është t’i bashkohesh këtij bashkëbisedimi. Të gjesh dhe të kuptosh çfarë po ndodh dhe nëse është e mundshme t’i thuash gjërat siç janë”. Poeti danez përcakton me një kthjelltësi të pashoqe misionin e artistit në shoqëri. Artisti është ai që nuk duhet kurrsesi të heshtë për dramat shoqërore, por madje të përpiqet të gjejë shkaqet e tyre dhe t´jua paralajmërojë këto të fundit lexuesve. Poetët marrin kështu një rol veprues dhe aspak kundrues dhe lëkura e tyre e mavijosur nga stuhitë e brendshme duhet të jetë profecia e parë e paralajmërimit të dramave shoqërore. Njeriu modern, ai që krenohet ballëlartë se ka krijuar strukturat më të sofistikuara shoqërore dhe teknologjike, bëhët njëkohshëm viktimë e të njëjtave antistrukturave shpirtërore që ka vuajtur njerëzimi që nga zanafilla e tij. Politika, bombat, ideologjia dhe religjioni, a nuk kanë këto shkaqet që e kanë rrënuar përherë humanizmin? Prej kaosit modern dalin titanë ankthi dhe frike, lindin perëndi që nuk kanë asgjë të përbashkët me të perëndishmen. E vërteta është një zonë e minuar, dhe për Niels Hav të kërkosh të vërtetën është si të gjuash hardhuca në errësirë. Midis asaj që mundemi apo nuk mundemi ta ndryshojmë është një kufi që ne modernët duhet të dimë si ta pasqyrojmë në hartat tona të veprimit. ”Hollistët besojnë se kur një flutur në Himalaje/përplas krahët, ajo mund të ndikojë/në klimën e Antraktidës. Mund të jetë e vërtetë/ Por kur tanket rrokullisen/dhe mishi e gjaku rrëzohen nga pemët,/nuk ka më rehati”. “Të vdekurit janë të groposur thellë në faqet e gazetave,/kështu që ne të paprekur mund të ulemi në një stol/në periferi të parajsës/dhe të ëndërrojmë për fluturat”. (Poezia “Duke gjuajtur hardhuca në shkretëtirë”). Ka një klithmë për vuajtjen pavetëdijshëm nga ankthi i asgjësë në poezinë e Havit. Ai lloj ankthi për të cilin bashkëkombasi i tij Sorren Kierkegaard shkruan: “Po të pyesim cili është në mënyrë më të saktë objekti i ankthit, duhet të përgjigjemi që është asgjëja. Ankthi dhe asgjëja i përshtaten vazhdimësisë. Posa vendoset realiteti i lirise dhe i shpirtit, ankthi zhduket”. (“Koncepti i ankthit”, Tr 2002, f.100). Një lloj ankthi që ne na pushton për gjëra krejt të panevojshme, pa të cilat mund të jetojmë e frymojmë lirisht, ndërkohë që për të tjera gjëra, pa të cilat mund të jetojmë, po jo frymojmë, ose më saktë vegjetojmë, ne nuk kemi sy për të parë dhe veshë për të degjuar. Te vdekurit jemi ne, shpall poeti plot dhimbje e sarkazëm. “A nuk ju duket një mendim ngacmues/ që në disa dekada, ne/ dhe e gjithë kjo epokë konfuze/me presidentët e saj me të meta,/debatet e kota/prezantueset e spitullosura të televizionit, gazetarët mediokër/dhe koret jubilare/ do të mbarojnë njëherë e mirë. /Ne do të zhdukemi./Ata do të zhduken./Unë do të zhdukem/.Ju do të zhdukeni./Do të zhduket gjithçka./ Urraaa!”. (Poezia “Nxitje”). Poeti francez Alen Boske shprehet për krijimtarinë e Federiko Garsia Lorkës, se vdekja e tij niset përditë në udhëtime dasme. Ky është edhe mesazhi qe poeti danez servir në vargjet e vëllimit “Shpirti vallëzon në djep”. Të jesh do të thotë të ekzistosh dhe të ekzistosh do të thotë të kesh forcë të hedhësh tinguj mbi pikëllimet që kaosi të shtjell e pështjell. Humanizmin e ngjiz nxitja, veprimi, në të kundërt kontribuojmë ne dehumanizimin e jetëve tona, pa ndjerë e kuptuar se çfarë jemi duke bërë. Për sa kohë nuk jemi të dorë të ndalim shkakun, atëherë më së paku të kundërshtojmë me forcë të mos jemi pasoja. Në zonën e heshtjes, aty ku ndodh gjithçka si shkruan poeti, të dimë të ndajmë ëngjejt nga demonët. Le të vazhdojnë të flasim të dy palët ne kor. Kori krijohet enkas për të strukturuar kaosin, ndërsa misioni i poetit është të na mësojë të heqim nga kaosi errësirën, e në këtë mënyrë e kemi shpërbërë krejt atë, pasi kaos pa errësirë nuk mund të ketë, sikurse nuk mund të ketë gjenerim pa nxitje. Në botimin anglisht të poezive të autorit, Frank Hugus, profesor i studimeve gjermane dhe skandinave në Universitetiin e Massachusetts-it në Amherst, shprehet: “Poezia e Hav karakterizohet nga nje ironi, e cila shpesh i drejtohet vetes- imazhe të mbetura pezull dhe një ton i ulët i qetë por këmbëngulës i një ankthi ekzistencialist”. Ankthi ekzistencialist ndihet shpesh mes vargjesh filozofike, në llavën e një sarkazme të ftohtë, ku kuptimet janë të përkapshme vetëm prej një lexuesi shumë elitar, pasi kufiri mes poezisë dhe filozofosë nuk është veçse një perde e tejdukshme, ku terreni i përbashkët ndërmjet dy relieveve kërkon një gjykim filozofik të mprehtë dhe nuhajtje poetike perfekte. Në këtë pikë poezia e Niels Hav arrin kufijtë e surrealizmit, dhe po t’i referohemi sërish profesorit Hugus, që nënvizon se nuk ka mungesë të surrealizmit absurd këtu, arrijmë në konkluzionin se është Wittgensteins Cat (term që në filozofi do të thotë të filozofosh pa fund pa dalë në ndnjë përfundim të caktuar, shën i përkth) ajo që kapërthen në të njëjtin shtrat absurdin me surrealen. Wittgensteins Cat e gjen formën e vet ideale tek poezia me të njëjtin titull, por edhe në poezi të tjera si; “Epigram”, “Murrizi”, “Anestezistët diskutojnë pë astronomi”, “Kur bëhem i verbër”, “Bllofi i të verbërit”, “Për verbërinë e tij”, “Instituti për të verbërit”, “Dita e gjykimit” etj. Kur këto poezi janë eliptike, surrealizmi absurd zbulohet duke zhvoshkur prej poezive, të gjitha hamendjet që ofron çasti shpërthyes Bing Beng, i cili përmban në vetvete një shumësi çastesh, por ama në pamje të parë, na paraqitet si një i vetëm. Ndërsa kur poezitë janë më të gjata, absurdi me surrealen shfaqen përmes akteve të një drame lineare, ku imazhet ndërrojnë njëri-tjetrin sipas një mënyre të tillë, ku kuptimet e koduara të përngjajnë me një palimsest poetik. Pyetja qe na lind natyrshëm është se pse imazhet në poezinë e Niels Hav-it mbeten pezull? Kujt i detyrohet kjo pezulli? Për sa kohë që këto poezi “strukturojnë” kaosin, asgjënë, apo ngjizin një “strukturë” pa kurrfarë strukture, gjendja pezull e shpirtit të shqetësuar të poetit çliron ankth mes vargjesh, duke bërë që lexuesi të mbetet pezull mbi soditjen poetike. Shpirti këtu mungon krejtësisht dhe kështu asnjëfarë lende tjetër nuk mund t’í trupëzojë dot realitetet e dritësuara. Është pikërisht ky kufiri kur ngjizet ankthi ekzistencialist, mbretërimi absolut i asgjësë. Për më tepër një asgjëje gjeneruese! Mbirealitetet e “sugjeruara” nga autori janë po ashtu horizonte ne pritje, çka i jep të tjera përmasa flatruese pezullisë në poezinë e Havit. Në poezinë “Dita e Gjykimit” poeti kumton se është bërë një gur i zhveshur në erë. E gjithë kjo të kujton shprehjen; jam bërë gur nga dhimbja. Metafora e përmbysur e gurit ka në thelbin e saj dhimbjen e pacak dhe njëherazi sfidën përballe erërave në kuptimin e saj të parmë. Guri i zhveshur është Promoteu i mbërthyer në malet e Skithisë, martiri i parë i flijuar për dritën dhe të vërtetën. E para Qenie që hapi sytë e të verbërve për të parë. Hav i zhvesh të vërtetat nga cdo monologim orakujsh, pasi e vërteta nuk mund të ketë dy kahje. Ajo nuk ka si të jetë e tillë dhe të mos duket, apo të duket dhe të mos jetë. Përvujtnia e gurit mund të lexohet njëherazi edhe si një mesazh mesianik, në këtë varg kyç të krejt vëllimit poetik “Ne jemi këtu”. Përvujtnia e gurit është vrull antiletargjik, ujanë për shkretëtirat e mendimeve kredhur fund e krye në pamundësi. Poezia “Zogu i Lumit” është vazhdim i kredos poetike që zë fill në poezinë “Dita e Gjykimit”. Nëse kjo e fundit ngjiz karakterin e heroit, vargjet e poezise tjetër shpallin Ungjillin e tij. “Duke e filluar me përunjësinë/ Ju mësoni më shumë për ujin”. (Poezia “Zogu i lumit”) Sikurse në Bibël, ku para se të zinte fill akti i krijimit, fryma rrinte pezull përmbi ujera, edhe në këto vargje simbolika e ujit gjakon kthjelltësinë, katharsisin nga elementët turbullues të një botë ku jetojne poeti dhe ne. Kthjelltësia ujitet me përunjësi sokratike dhe është simotër me shpirtin dhe lirinë. Ajo nuk ka nevoje për marramendje Slobo Legendo, ku liria vritet dhe qenia humb identitetin e vet, ekzistencën, ose mundesinë për të qenë i lirë. Është i njejti proçes që përshkruan Sorren Kierkegaard kur shkruan: “Ankthi mund të krahasohet me diçka marramendëse. Kush hedh sytë në një humnerë i merren mendtë, po shkaku nuk është më pak në sytë e tij se tek humnera, se përse shqetësohet. Kështu është marramendja e lirisë, që lind kur shpirti është duke vendosur sintezën dhe lirinë, duke parë në humnerë mundesinë e vet, kap mënyrën e fundit ku mund të mbeshtetet”. (“Koncepti i ankthit”, Tr 2002, f.70) “Larg humnerave, drejt lirisë dhe të vërtetave!”, është mesazhi që artikulon mes vargjesh Niels Hav, ose poeti që na lë testament diellin e mëngjesit.
Çfarë është e ndershme?
Të ecësh i vetëm përmes ndërtesave që syri s’mund t’i kapë, një dielli i ri ngjitet paqësisht në qiell. Zogu i Zjarrit: ja çfarë është e ndershme.
