Nga Simon Crompton
Eshtë e sigurtë se gjithmonë, në të ardhmen, kishe për ta nisur këtë artikull. Ka qenë teorikisht i parashikueshëm që nga momenti i Big Bang-ut. Gjithmonë do ta lexoje këtë fjali. Dhe këtë tjetrën – pra çdo gjë është rezultat i pashmangshëm i ngjarjes që e ka paraprirë. Çdo bashkim atomesh dhe molekulash, struktura e saktë e ADN-së tënde, kombinimi i saktë i sinjaleve kimikë dhe elektrikë që të shtyjnë ty të bësh atë që bën, të gjithë këto janë vendosur prej ligjeve të shkencës që nga fillimi i kohërave.
Kjo njihet si “determinizëm” dhe i ngulet si një “thikë në zemër” ideve tradicionale të vullnetit të lirë. Në 30 vitet e fundit, zbulimet në neuroshkencë kanë rindezur zjarret e debatit, në lidhje me determinizmin përballë vullnetit të lirë, një debat që zien mes shkencëtarëve, filozofëve dhe figurave fetare të paktën që nga koha e Sokratit. Dhe determinizmi, mbrojtësi më i famshëm i të cilit ka qenë Sër Isak Njutoni, duket se për momentin po fiton avantazh.
Arsyeja për këtë është një seri eksperimentesh me trurin me fillesë që në vitet 80, të cilët kanë treguar, në mënyrë gjithnjë e më autoritare, se truri ynë i merr vendimet, edhe përpara se ne të vetëdijësohemi për ta. Shkencëtarët sot mund të të “lidhin” me një kompjuter dhe të parashikojnë se çfarë zgjedhjeje do të bësh, disa sekonda përpara se ti vetë të besosh se do e bësh atë zgjdhje. Nëse nuk je i vetëdijshëm për vendim-marrjen tënde, si mund të thuash se po vepron vullnetarisht? Dhe nëse veprojnë me vetëdije, çfarë, saktësisht, e përcakton atë që bëjmë? Me sa duket, kërkimi shkencor po e “vret” vetë idenë e vullnetit të lirë. Apo jo?
Vendime, vendime
Imagjinoni të shihni një orë në një kompjuter, me një akret që rrotullohet me shpejtësi, ndërkohë që ju kërkohet të shtypni një buton, në çdo moment, që e vendosni vetë ju. Duhet të vini re pozicionin e akrepit në momentin që vendosni të lëvizni gishtin. Ndërkohë, aktiviteti elektrik i trurit tuaj monitorohet duke përdorur një elektroencefalogram (EEG).
Ky ishte eksperimenti që kreu neurologu amerikan, Benjamin Libet në vitin 1983, që shkaktoi një rishikim të vullnetit të lirë. Libeti përllogariti kohën e saktë të vendimarrjes së vetëdijshme nga ana e pjesëmarrësve, duke vërejtur kohët që ata i caktuan si momentin e vendimit dhe kohët kur u shtyp butoni. Më pas, ky e krahasoi këtë kohë të vendimarrjes me rritjen e aktivitetit të trurit, që sipas studimeve të mëhershme, tregonte vendimarrjen. Ai vërejti se aktiviteti i trurit niste mesatarisht 300 milisekonda përpara se personat të ishin të ndërgjegjshëm se po e merrnin vendimin. Ky ndryshim i aktivitetit të trurit, që i paraprin vendimeve të ndërgjegjshëm, i quajtur potenciali i gatishmërisë, është konsideruar si një “goditje” ndaj vullnetit të lirë, që tregon se truri përgatitet të bëjë diçka, që përpara se ne të “vendosim” ta bëjmë.
Eksperimentet e Libetit ishin të thjeshtë, por zbulimet e tij janë çuar përpara nga ndjekësit e shkencëtarit. Në vitin 2010, neurokirurgët dhe neuroshkencëtarët nga UCLA dhe Harvardi përsëritën eksperimentin e Libetit, këtë herë duke vendosur elektroda në tru, për të rregjistruar aktivitetin nga neuronet individualë. Ata pikasën potencialin e gatishmërisë deri 1.5 sekonda përpara marrjes së një vendimi.
Për më tepër, studimet e skanimit të trurit nga neuroshkencëtari gjerman në Berlin, John-Dylan Haynes në vitin 2007 tregoi se disa vendime që ne marrim, mund të parashikohen deri 7 sekonda më herët. Ai vendosi pjesëmarrësit në studim në një skaner të trurit dhe u kërkoi të shtypnin një buton në të majtë apo në të djathtë të tyre – cilindo që dëshironin, kurdo që dëshironin. modelet e aktivitetit të trurit që çonin në vendimet “e djathtë” ishin të ndryshëm nga vendimet “e majtë” dhe bëheshin të qartë disa sekonda përpara se të shtypej butoni. Ndoshta më të debatuar janë eksperimentet dhe pikëpamjet e psikologut amerikan, Daniel Uegner, i cili, përpara se të ndërronte jetë në vitin 2013, argumentonte se sensi ynë i vetëkontrollit për atë që bëjmë është në fakt një iluzion. Ai thoshte se ka shumë shembuj që tregojnë se gabohemi kur mendojmë që jemi autorë të veprimeve tona. Ndonjëherë bëjmë gjëra, por nuk mendojmë që po i bëjmë: përshembull, lëvizja e një gote nëpër një tabelë “Ouija” apo kur përmbushim detyra gjatë hipnozës. Nga ana tjetër, ndonjëherë nuk bëjmë asgjë, kur mendojmë se jemi duke bërë. Uegneri e demonstroi këtë përmes një lloj “seance së prapthi”. Ai vendosi një tabelë të vogël mbi një levë kompjuteri dhe u kërkoi dy pjesëmarrësve që të ulen në secilën anë, me gishtat e tyre mbi tabelë, duke bërë që kursori të lëvizë mbi figurat në ekranin e kompjuterit. Atyre iu kërkua ta ndalnin kursorin kurdoherë që të dëshironin. Pasi kursori ndalej, pjesëmarrësve u kërkohej se sa e ndienin që ata, individualisht, kishin zgjedhur vendin e ndalimit të kursorit. Pjesëmarrësit besonin se ata kishin kontrolluar vendin ku kishte ndaluar kursori. “Hileja” ishte në fakt që njëri prej pjesëmarrësve kish qenë një koordinator i eksperimentit, i cili kishte kontroll të plotë të kursorit, gjatë gjithë kohës. Lëvizjet e pjesëmarrësit real të eksperimentit nuk kishin fare kontroll mbi kursorin.
Me fjalë të tjera, tha Uegneri, ne e gënjejmë veten vazhdimisht dhe kemi atë që quhet “iluzioni i vullnetit të vetëdijshëm”. Kjo ka bërë që neuroshkencëtarë dhe psikologë të tjerë ta çojnë më tej këtë ide – duke thënë se ndjesia e qëllimit është diçka që qeniet njerëzore gjithmonë ia atribuojnë veprimeve të tyre, por pas faktit të kryer. Ne sajojmë historoi, me qëllim që të marrim “pronësinë” e veprimeve që gjithësesi do të kishin ndodhur.
Edhe për shkencëtarët më pragmatistë, ky tingëllon si një vizion shqetësues i qenieve njerëzore si automatë të programuar, me veprimet tona që janë procese të pavetëdijshëm dhe jo pasoja të të menduarit. Por kjo nuk është aspak e gjithë historia. Nëse shkenca i ka çuar debatet mbi vullnetin e lirë përtej arenave tradicionale të veprimeve “të pavarur”, informacionet e reja që ka sjellë në lidhje me ndërgjegjen njerëzore po zbulon papërshtatshmërinë e të folurit për “vullnetin e lirë”. Si rezultat, shkencëtarët dhe filozofët tani janë angazhuar për të gjetur mënyra të reja të të parit të asaj që do të thotë realisht të “jesh i lirë”.
Debati i madh
Patrick Haggard është neuroshkencëtar britanik që ka bashkëpunuar me Libetin dhe ekzaminon çështjet e vullnetit të lirë dhe veprimeve të vullnetshëm, si profesor në Institutin e Neuroshkencës Konjitive në University College në Londër. Të karakterizuara deri kohët e fundit si “anti vullnet i lirë”, pikëpamjet e tij janë zhvilluar, ndërkohë që debatet tradicionalë tingëllojnë gjithnjë e më pa lidhje. Një gjë është e qartë, thotë Haggard: një pikëvështrim shkencor nuk mund të akomodojë më idetë dualiste – besimin e mbështetur nga fetë dhe filozofët si Rene Descartes, se shpirti ose mendja mund të ekzistojnë ndaras nga truri dhe trupi.
“Një shkencëtari i duhet të besojë se të gjithë mendimet, ndjenjat dhe eksperiencat tona janë rezultat i ngjarjeve elektrike dhe kimike në tru”, thotë ai. Kjo e hedh tutje idenë se ka një “Un” që i tregon trurit se çfarë duhet të bëjë.
Por në të njëjtën kohë, ai beson se idetë që ne thhjeshtë mashtrojmë veten tonë duke besuar që kemi vullnet të lirë janë të tepruara. Ai përmend punën e kohëve të fundit të Aaron Schurgerit në FRancë, që ka vënë në dyshim nëse “potenciali i gatishmërisë” që Libeti identifikoi në tru, përfaqëson në fakt planifikimin nga ana e trurit të asaj që do të ndodhë më pas. për disa, kjo ka rikthyer vullnetin e lirë në panoramën neurologjike. Schurger ka zhvilluar më tej studime të mëhershme, që tregojnë se kur ne marrim vendime bazuar, për shembull, në inputin pamor, grupe të qelizave të trurit fillojnë të mbledhin prova në favor të rezultateve të ndryshëm. Kur kjo zhurmë neurale arrin kulmin, ajo kapërcen një prag dhe mbërrin në një vendim. Iluzioni i famshëm optik i fustanit që pushtoi Internetin në mars, për shembull, tregon se mendje të ndryshme mbërrijnë në konkluzione të ndryshëm kur bazuan mbi prova disakuptimëshe.
Schurger propozoi se kjo zhurmë konstante neurale është e përfshirë në të gjithë vendim-marrjet. Ai krijoi një model kompjuterik të aktivitetit elektrik teksa truri mbledh informacionin, dhe zbuloi që ishte i ngjashëm me modelet e potencialit të gatishmërisë të Libetit. Ai argumentoi se, ai që duket si një proces vendim-marrjeje paraprake të vetëdijshme, mund të tregojë gatishmërinë për të marrë një vendim të ndërgjegjshëm, në vend të vetë vendimit. Në një eksperiment, ai tregoi se pjesëmarrësit që kishin ndërtuar më shumë zhurmë neurale ishin më të shpejtët në bërjen e zgjedhjeve “spontane”.
“Schurgeri është interesant”, thotë Haggard. “Mund të thuash se teoria e tij është e pajtueshme me vullnetin e lirë sepse kapërcimi i pragut është vendimi për të vepruar, por unë mendoj se ai është me të drejtë i matur për të thënë nëse procesi është i ndërgjegjshëm”.
Në të vërtetë, është pikëpyetja e ndërgjegjes që duhet të adresohet, sepse pyetjet për vullnetin e lirë janë të parëndësishme pa e kuptuar më mirë atë. “Unë mendoj se kemi një eksperiencë të vetëdijshme të asaj që do të bëjmë”, vazhdon Haggardi, “por janë të tjerët që duhet të vendosin nëse është vullnet i lirë. Studimi ynë po përqëndrohet në rrjedhën e eksperiencës. Ne duhet të dimë nëse ka dallim mes veprimeve të ndërgjegjshëm – le të themi, përgatitjen e një filxhani çaj – dhe atyre që mund të bësh në mënyrë të pandërgjegjshme, si për shembull të ecurit. Kjo do të na ndihmojë të kuptojmë se si ndërgjegja ndikon në kontrollin që kemi mbi veprimet tona”.
Edhe filozofët po fusin neuroshkencën e përparuar në debatet e tyre të vazhdueshëm mbi vullnetin lirë. Fakti është, sipas Helen Beebee, profesore e Filozofisë në Manchester University, se ajo që po thonë neuroshkencëtarët nuk ka ardhur si ndodnjë surprizë e madhe për shumëkënd. “Ka një traditë të madhe filozofike, një pjesë e të cilës jam edhe unë, që thotë që, edhe nëse cdo gjë që ne bëjmë ka një shkak i cili mund ta shpjegojë tërësisht atë që do ndodhë, është gjithësesi tërësisht e mundur të veprosh lirisht. Përpara Libetit, shumica prej nesh mendonim se kishte gjithësesi shkaqe paraprake – thjesht nuk dinim cfarë ishin”.
Beebee beson se një vështrim i kujdesshëm i përvojës njerëzore zbulon se neuroshkenca është vetëm pjesë e panoramës. “Të themi, për shembull, që ju shihni një milionë vitet e fundit në një nivel krejt molekular: nuk do të shihnit proceset e evolucionit apo sjelljet e kafshëve. Do të kishit historinë tuaj sesi një gjë shkaktoi një gjë tjetër, në terma të fizikës dhe kimisë, por do ju kishin shpëtuar disa gjëra të tjera shumë të rëndësishme. Nëse e shihni trurin si një makinë neurologjike, sigurisht që nuk do ta gjeni vullnetin e lirë aty, sepse nuk është niveli i përshkrimit ku mund të përfshihet edhe vullneti i lirë”. Mësimi i vërtetë nga studimet e fundit të ndërgjegjes njerëzore dhe vendim-marrjes është se neuroshkencëtarët dhe filozofët e dinë që ne nuk jemi robotë, që kryejmë role të paracaktuar. Ne e dimë që, për të përmbushur eksperiencën pafundësisht të pasur të të qënurit njerëz, truri ka procese tejet kompleksë dhe se studimet aktualë vetëm sa po e gërvishtin pak sipërfaqen e më të thjeshtëve ndër këta procese. Të vendosësh nëse duhet të shtypësh një buton është një gjë; të vendosësh nëse duhet të martohesh me dikë, është një gjë krejt tjetër. Përfundimisht, nuk ka prova kundër vullnetit të lirë. /BBCFocus – Përgatiti: www.bota.al
