Nga Ardian Vehbiu
Këto ditë është kthyer vëmendja e opinionit për përgjegjësinë morale të shkrimtares Diana Çuli ndaj dënimit me vdekje të Genc Lekës; dhe pikërisht ngaqë Çuli ka bërë, me kërkesë të hetuesit të Degës së Punëve të Brendshme në Librazhd, ekspertimin letrar të poezive dorëshkrim të Lekës; duke hartuar një akt-ekspertim që pastaj rezulton të jetë përdorur dhe cituar në gjyqin kundër Genc Lekës dhe Vilson Blloshmit në 1977.
Veçanërisht i ashpër po tregohet këto ditë shkrimtari Agron Tufa, sipas të cilit “Diana Çuli ka luajtur një rol fatal në pushkatimin e poetit Genc Leka.”
Mua ky përqendrim i akuzave te Çuli, për një proces gjyqësor dhe ekzekutim të bujshëm të orkestruar nga regjimi i Hoxhës në vite ashpërsimi maksimal të luftës së klasave, më duket të paktën i ekzagjeruar; aq më tepër që Genc Leka dhe vëllezërit Blloshmi u dënuan për pjesëmarrje në një grup armiqësor që synonte sabotimin ekonomik dhe përmbysjen e “pushtetit popullor” (pjesë nga vendimi i gjyqit gjenden këtu).
Ekspertiza e Çulit e shumta mund të ketë ndihmuar për të konfirmuar disidencën politike të Lekës, çfarë nuk do të mjaftonte, në vetvete, për dhënien e dënimit me vdekje.
Këtë sqarim mund ta bënte më mirë një jurist, me njohuri profesionale për sistemin penal të shtetit totalitar.
Nuk do shumë mend që një gjyq i kësaj natyre ishte menduar që të shërbente si gjyq shembullor, ose për të ilustruar kapacitetin e organeve të “diktaturës së proletariatit” për dhunë kundër armikut të klasës; fatet e të pandehurve ishin vendosur tashmë – meqë vrasja e tyre do të shërbente edhe si ndëshkim edhe si sinjal për të tjerët.
Në këtë mes, kërkesa e hetuesisë për ekspertizë të poezive dorëshkrim që i janë gjetur Lekës duket sikur provon natyrën teatrale të këtij gjyqi, i cili shndërrohet tashmë edhe në mishërimin skenik të nivelit të lartë dhe të regjisuar me kujdes të parimit të luftës së klasave në praktikë. Organet e pushtetit nuk kishin nevojë për interpretimin e poezive dorëshkrim, që të jepnin dënimin maksimal; por e kishin përfshirë analizën letrare për konsum të publikut, ose për terror.
Prandaj akt-ekspertimi i poezive nuk mund të gjykohet si diçka që kontribuoi sado pak në vrasjen e paralajmëruar të Lekës dhe të Blloshmit, nga ana e organeve të diktaturës; por vetëm si pjesë e koreografisë dhe spektaklit politik, juridik dhe ideologjik.
Në fakt, po të nisej nga mënyra si procedohej në raste të tilla, Çuli vështirë të ketë dalë vullnetare, ose të jetë ofruar për ta kryer ekspertizën: thjesht ia kërkuan ose “propozuan” zyrtarisht. Dhe meqenëse kjo ishte një redaktore që sapo kish filluar punën në gazetën “Drita”, ata që e zgjodhën, nuk është se u udhëhoqën nga ndonjë kriter mirëfilli profesional. Vendimin se kujt do t’i ngarkohej ekspertimi do ta ketë marrë ndoshta një organ i rangut të Kryesisë së LSHA-së, por gjithnjë sipas urdhrit, porosisë ose orientimit nga Organizata-Bazë e Partisë në LSHA dhe në ndonjë organ partiak edhe më lart, si Komiteti i Partisë i rrethit të Tiranës. Redaktores së re vetëm sa ia kanë kaluar këtë “patate të nxehtë”, me bindjen se ajo nuk do ta refuzonte dot.
E kam të vështirë të përfytyroj drejtues të lartë të LSHA-së, si Dritëro Agolli ose Ismail Kadareja që të merrnin përsipër ekspertiza të tilla për llogari të një gjyqi politik.
Një punonjëse e re, si Çuli (për më tepër grua në një mjedis të dominuar nga burrat, si ai i letërsisë dhe i arteve), së cilës i ngarkuan një detyrë kaq delikate, është gjendur në krye para dilemës nëse duhej ta pranonte apo jo këtë detyrë “nga lart”; dhe më pas, para dilemës tjetër se çfarë të vinte në këtë akt-ekspertizë.
Ne që e gjykojmë sot këtë punë, jo gjithnjë bëjmë dallim midis aktit (e bëj/nuk e bëj) dhe përmbajtjes së ekspertizës (rënduese/lehtësuese); por pa këtë dallim, edhe përgjegjësia morale e palëve nuk do të kuptohet dot.
Për të gjykuar drejt sa hapësirë lirie individuale kishte realisht Çuli përballë kësaj kërkese për t’u bërë pjesë e një hetimi dhe gjykimi penal por në thelb politik, na duhet të kujtojmë se, brenda sistemit të atëhershëm, pranimi i një kërkese zyrtare nuk kish të njëjtën peshë me refuzimin; meqë prej Çulit, si prej kujtdo tjetër, pritej që kërkesa të tilla t’i pranonte, ndërsa refuzimi do të duhej shpjeguar me hollësi, meqë perceptimi i tij i pandërmjetëm do të ishte si akt armiqësor ndaj regjimit vetë.
Kjo do të thotë se pranimi riprodhonte raportin e qytetarit me pushtetin, në trajtë rituali: autoriteti të kërkon diçka dhe ti e pranon këtë, duke u konformuar: përgjegjësia morale këtu kufizohet me detyrimin politik për të zbatuar urdhrin, brenda një regjimi policor.
Një krahasim me votën dhe votimin në totalitarizëm mund të ndihmojë: të gjithë ne që kemi votuar për deputetët e asaj kohe, nuk e bënim me vetëdijen se po merrnim pjesë në riprodhimin e demokracisë “popullore”, por ngaqë pritej që të votonim, ose ngaqë nuk kishim alternativë të arsyeshme; nëse vota vetë kishte natyrë rituale, refuzimi për të votuar merrte menjëherë valencë politike katastrofike, madje do të ndëshkohej edhe më rëndë se vota “kundër”, meqë do të interpretohej si refuzim jo i kandidatit, por i vetë sistemit.
Çfarë do të thotë se Çuli, si çdo qytetar tjetër, nuk ishte e lirë për ta refuzuar kërkesën delikate që i erdhi nga një autoritet; dhe kjo mungesë lirie e kufizon vetvetiu edhe përgjegjësinë e saj morale.
Aq më tepër që kjo ekspertizë iu kërkua dikujt që nuk ishte asesi ekspert për analiza të tilla, po të kemi parasysh që Çuli atë kohë sa kish nisur punën si redaktore te një gazetë letrare; prandaj , edhe sikur të gjente aq kurajë në vete sa ta refuzonte këtë detyrë, ekspertiza do t’i kërkohej dikujt tjetër; dhe refuzuesja vetëm sa do të merrte ndëshkimin përkatës.
Madje jo vetëm wordpress kaq: refuzimi i Çulit mund t’i shërbente integritetit të saj vetjak, por nuk do të ishte sinjal as shembull i ndonjë disidence a vetë-martirizimi, meqë gjithçka do të konsumohej larg syve të publikut, në dhomat e mbledhjeve të organizatës-bazë dhe në zyrat me hekura burgu të Kuadrit.
Pasi e pranoi këtë detyrë, Çuli do të jetë përballur me një dilemë tjetër: çfarë të shkruante në analizën e saj? Gjasat janë që t’ia kenë diktuar në vija të trasha përmbajtjen, ose çfarë priste “Partia” prej saj, si eksperte e improvizuar që të shprehte në dokument. Mbase do t’i kenë thënë edhe që autori i këtyre vjershave është armik, kulak, etj.; dhe se pikëpamjet e tij armiqësore i ka shprehur ose më mirë “kamufluar” në vargje; prandaj ekspertiza do të ishte test edhe për vetë “eksperten.”
Një zgjidhje alternative do të ishte, në këtë situatë, që Çuli të thoshte se nuk gjente asgjë subversive ose armiqësore në poezitë e Lekës; çfarë do të shkaktonte edhe fundin e karrierës së saj si punonjëse te “Drita”, por edhe të ëndrrave të saj për t’u bërë dikur shkrimtare. Por një ekspertizë e tillë në favor të poetit nuk do të arrinte kurrë deri në sallën e gjyqit: Partia do ta kish gati një ekspert tjetër, për të zënë vendin e lënë bosh nga Çuli; ndërsa ekspertiza “e butë” do të zhdukej pa lënë gjurmë dhe ne sot nuk do të diskutonim për të, sepse as që do ta dinim se ishte bërë.
Kjo do të thotë se sido që të vepronte Çuli, vendimi i saj objektivisht nuk do të kish ndonjë ndikim në fatin e poetit Leka dhe në dënimin e tij si “armik i popullit”; meqë ky fat ishte vendosur tjetërkund; e shumta do të kish ndikim në ndërgjegjen e saj morale.[1]
Ekspertizën për të cilën flas do ta gjeni të riprodhuar këtu; duke e lexuar, më shkoi në mendje se gjuhë shumë më e ashpër, me terma ku e ku më të rënda, është përdorur kundër një numri të madh shkrimtarësh dhe artistësh të asaj kohe, të cilët pastaj kanë shpëtuar me ndonjë vërejtje ose masë administrative; por pa rrezikuar kurrë plumbin. Enver Hoxha shkoi deri atje sa ta akuzonte, publikisht, Xhevahir Spahiun si ndjekës të ekzistencializmit të Sartre-it në poezitë e tij; e megjithatë, Spahiu nuk besoj se u kërcënua ndonjëherë me burg e aq më pak me pushkatim. Ma merr mendja edhe se “ekspertiza” të tilla bëheshin shpesh aso kohe; LSHA-ja njihej si fole nepërkash dhe akrepësh; ku kurrë nuk mungonin provokatorët dhe të provokuarit, spiunët dhe të spiunuarit, denonciatorët dhe të denoncuarit, akuzuesit dhe të akuzuarit; shpesh po ata.
Krimi i regjimit totalitar me Lekën dhe Blloshmin, si edhe me të gjithë të tjerët të dënuar me vdekje ose me burg për arsye politike dhe ideologjike, nuk duhet përfshirë, gjithsesi, në një kategori me shkeljen e të drejtave dhe të lirive qytetare nga ky regjim, përfshi këtu edhe lirinë e fjalës dhe të mendimit, ku hyn edhe liria e krijimtarisë; madje edhe në rrethanat kur shkrimtarët dhe artistët kanë qenë nga ata që janë goditur përpjesëtimisht më ashpër se të tjerët, nga dhuna dhe terrori totalitar.
Tufa dhe të gjithë ata që duan t’ia gjejnë rrënjët këtij terrori, ndoshta do të bënin mirë të përqendroheshin në rolin dhe përgjegjësinë e Organizatës-Bazë të Partisë së LSHA-së, të Komitetit të Partisë të rrethit të Tiranës, të Komiteteve të Partisë të rretheve dhe të KQ të PPSh-së, në përndjekjen politike dhe ideologjike të shkrimtarëve dhe të artistëve të Shqipërisë të asaj kohe. Ta përqendrosh zjarrin te një qytetare e përdorur nga sistemi, si Diana Çuli, nuk do të japë asnjë rezultat, madje mund ta diskreditojë vetë besueshmërinë e këtyre përpjekjeve dhe të vërë në diskutim motivet e akuzuesve të tanishëm.
(c) Peizazhe të Fjalës. Ndalohet riprodhimi pa lejen eksplicite të autorit.
[1] Përfytyroj sikur një kërkesë të tillë kaq alarmuese të ma kishin bërë dikur mua, edhe pse unë i përkas një brezi të mëvonshëm, që e nisi karrierën në një kohë relativisht të ndryshme nga vitet 1970; e vetmja përgjigje që mendoj, është se nuk do të lija gur pa lëvizur, mik të familjes e të njohur në pushtet, për ta shmangur; por tek e fundit, ky toksicitet që nuk i ndahej letërsisë dhe arteve në Shqipëri dhe ky rrezik për t’u komprometuar moralisht në çdo hap, ish një nga faktorët që më mbajti larg letërsisë dhe më shtyu drejt gjuhësisë, në vitet e fundit të studimeve. Nga ana tjetër, ngaqë Çulin nuk e njoh personalisht, nuk mund të përjashtoj a priori edhe mundësinë që ajo ta ketë pranuar këtë detyrë me bindjen se po i bënte një shërbim “Partisë dhe pushtetit të popullit”. Por nuk gjej ndonjë zell denoncues tek ekspertiza në fjalë, përtej atij minimumi të nevojshëm që e ka sjellë atë tekst dikur në vëmendjen e gjyqit dhe sot në vëmendjen tonë. Edhe përfundimi i ekspertes, se autori i vjershave “ka një çoroditje të theksuar ideologjike” tingëllon artificial, në mos i diktuar, në gojën e një redaktoreje të re letrare; meqë ekspertët e çoroditjes ideologjike në atë kohë i gjeje tjetërkund.
