Nga Fatmira Nikolli, GSH
Bolero” e Maurice Ravel, shoqëron imazhet e një Tirane të përgjumur, zhytur në smog, plehra e anarki. Është viti 1997. Janar. I sapokthyer nga jashtë, një regjisor përpiqet të hyjë sërish në jetën e një qyteti. Ai zbret nga një makinë në blu të errët. “Jam regjisor dhe aktor filmi”, – dëgjohet zëri i Mevlan Shanajt.
Ai sillet rreth godinave të qytetit, godina që herë kanë qenë të djallit e herë të Zotit, dhe rrugëve të të njëjtit qytet, edhe ato, dëshmitare kohësh të vrullshme.
“Në rininë e saj ka lëvizur shumë nëpër qytet, tani siç duket është e lodhur” – një grua në të 60-at, zë ekranin, si imazh i skamjes së një shteti, ndërsa nga një xham i përhimë lagur prej pikave e shiut, metropoli duket sikur lan mëkatet shekullore.
“Në këtë godinë aspak të veçantë kam bërë celebrimin. Para së të hyja në dhomën e gjendjes civile, të njohurit më bëjnë urimin me vargjet e popullarizuara në atë kohë të time shoqeje (Natasha Lako): 20 qindarka për të folur me ty, 30 qindarka për të ardhur tek ty, 50 qindarka për të bërë dashuri”. Shanaj, ndan me publikun edhe ngjarjet personale, veç atyre publike që kanë shënjuar jetën e shumëkujt.
Më vonë ne shohim selinë e “Vefa Holding”, në të njëjtin shesh ku ai ka xhiruar filmin “Plumba perandorit”. “Edhe daullen e dëgjoj pas një ndërprerjeje disavjeçare” – thotë Shanaj, teksa kamera fokuson një treg ‘vezësh’ dhe shton: “Në atë ndërtesë që sot është ‘V.Holding’, dikur janë thënë fjalët njerëzore, të dua a më do, por dikur ama. Më vonë bismilah, e sot: fitim, përqindje, para, para”.
Kur fjalët e fundit shqiptohen, jehona e zërit pushton mendjen. Pak sekonda më vonë, kamionçina e triçikla, biçikleta, kuaj me karrocë i lënë vendin njëri-tjetrit në një rrugicë të baltosur. Asgjë s’të thotë se je në kryeqytet. ‘Kandaharizimi’ ka zënë rrënjë në çdo qoshe, ndërsa fytyrat e vuajtura shoqërojnë rrugën e Shanajt për në punë. Çdo ditë në orën 7:30 ai ndjek të njëjtën linjë, që ndërpritet nga imazhe pasoliniane e realitete ende prej Migjeni.
Në fund, është Radiotelevizioni Publik Shqiptar. Kamerës që i avitet hyrjes së tij, i del para një tank. Si një statujë në një park, ai ka zënë vend para një transmetuesi publik. Jemi ende në vitin 1997: protesta, armë dhe ushtarë. Më pas, një filxhan kafeje bie dhunshëm në dysheme për t’u hapur rrugë imazheve të dhunshme.
Nga Maurice Ravel, është isopolifonia që trumbeton. Dhimbja, ka nevojë për tinguj shqip. Xhirimet e filmit dokumentar “Rrugët”, që u shfaq më 20 janar në kinema “Millenium”, kanë filluar një ditë janari, kur autori po përpiqej të hynte sërish në jetën e një qyteti. Ato u ndërprenë në mars të vitit 1997, nga vendosja e gjendjes së jashtëzakonshme. 18 vite më pas, ai i është rikthyer për të ofruar realitete të ngjashme, të të njëjtit qytet. Diçka ka ndryshuar, e diçka është dëshpërimisht njësoj. Bulevardi është ende një teatër, rrugët janë ende me baltë. Kineasti është ende aty, në mes, dëshmitar, vrojtues, bartës kujtimesh. Nganjëherë një fjalë, nganjëherë veçse një imazh, nganjëherë veçse heshtje. “Rrugët” janë pasqyra jonë, anipse duket se ai udhëton brenda vetes. Trishtueshëm shohim veten, siç nuk e dimë se jemi.
Mevlan Shanaj vjen në “Gazeta Shqiptare” në një intervistë për filmin “Rrugët”, një dokumentues i yni, ashpërsisht i vërtetë.
– Ju keni prezantuar për një publik të zgjedhur “Rrugët”, një film i nisur në dhjetor 1996. Pse, pse vendosët ta bënit?
Nuk ishte asnjë projekt apo ide për t’u rikthyer në filmin “Rrugët”. Lindi krejtësisht rastësisht, pasi isha zhvendosur nga rruga ku kisha banuar gjatë kohës që realizova “Rrugët” më 1997 dhe isha vendosur në Rrugën e Dibrës, ku kisha shkelur për herë të parë në Tiranë më 1959. Kaloja shpeshherë aty dhe më kujtohej Shkolla e Mesme Mjekësore që kisha kryer për katër vjet dhe tashmë është bërë shkollë fetare, Medrese.
Lindi bulëza e krijimit për të treguar rrugën e nisjes së jetës sime në Tiranë, deri në punën e re që bëj aktualisht në Universitetin e Arteve. Brenda këtij abstragimi lindën kujtimet, nostalgjitë, të cilat mendova se do të ishin interesante për të gjithë ne që kemi jetuar në Tiranë. Pra secili do të kthehej ndër vite për të filmuar jetën e tij.
Shohim aty imazhe të harruara rrugësh e rruginash të Tiranës. Çfarë ndjeni kur i rishihni?
Të rishikosh të shkuarën nuk do të thotë të përjetosh në mënyrë nostalgjike moshën apo veprimet, por do të thotë të rijetosh atë që ka ikur me të bukurën apo me dhimbjen e saj. Dhe kur ikin vitet, pa dyshim, brenda siç ka poezi ka edhe trishtim.
Ju sillni një rrugëtim rreth vetes, në rrugët ku kaloni përditë, dhe një rrugëtim rreth shoqërisë në rrugët ku ajo kalon përditë. Herë-herë ngjan si një rrugëtim për tek vetja…
Të udhëtosh pa dyshim është bukur, pasi udhëtimet sjellin informacion të ri, thyejnë monotoninë si dhe të krijojnë dimensione të panjohura. Çdo udhëtim, qoftë fizik apo edhe abstragues, vetëm të rigjallëron. Më së shumti të shton hapësirat e dijes dhe të provokon për më shumë kërshëri njohjeje.
Kosha plehrash të tejmbushur, fytyra të vrara, të ashpra prej dhimbjes, rrugë të pashtruara, personazhe të mjerimit – si ajo gruaja me të cilin ju flisni, – shtëpi të zhveshura prej suvatimit. Ka pak aromë pasoliniane e pak migjeniane në këtë film, apo jo?
Në këtë film ka vetëm të vërteta shqiptare apo në rastin konkret të Tiranës të atyre viteve. Dokumentari si gjini është, pa dyshim, më i sinqerti, aty nuk ka asgjë të qëllimshme apo të inskenuar. Në këtë dokumentar sillen kronika ku ne jemi bashkëveprues apo shumë herë dëshmitarë të asaj që ka ndodhur. Çdo gjë e dhimbshme në imazh është një apel për të mos harruar.
Një tank, para RTSH-së të zë sytë në një çast të filmit dhe të rikthen ankthin e vitit 1997. A kishit ju frikë për jetën atë kohë? Çfarë ndjenit?
Nuk ka gjë më të dhimbshme sesa të shikosh se pjesën më të rëndësishme të jetës tënde, shtëpinë apo në rastin konkret punën ku ke kaluar më se 30 vjet të jetës tënde, ku ke kujtimet e arritjeve dhe të vështirësive, ku ke kaluar jetën më të bukur – rininë, ta shikosh të pushtuar nga armët apo në rastin e filmit tim nga tanket. Ishte shumë dëshpëruese, ishte tragjike, jo vetëm për mua, por për çdo qytetar të Shqipërisë.
– Bulevardi vjen si një skenë, ku kohët, epokat dhe personazhet kanë dhënë shfaqje të ndryshme: parakalime, rreshtime, nderime, çnderime, protesta dhe demonstrata…
Bulevardet kanë qenë pjesë e jetës sonë, jo vetëm për parakalime apo rreshtime të detyruara, si ai pas 2 korrikut, të rreshtuar nën mbikëqyrje ushtarakësh, por edhe të triumfeve partiake, militantizmi, apo edhe të mashtrimeve, apo edhe të protestave si ai i shembjes së statujës së Enver Hoxhës, apo edhe të ngjarjeve të ’97-ës apo të ’98-ës, deri te i famshmi 21 janar. Pra, bulevardet e Tiranës janë arena “suksesi” për të shkuarën dhe përleshjesh për të sotmen. Një regjisori të gjitha këto veçse i sjellin trazime.
“Të gjithë kanë ardhur në pushtet me lavdi, e kanë ikur të dështuar” – thoni ju në film, ndërsa ne shohim Enver Hoxhën – por frazat tuaja na bëjnë të kërkojmë “të gjithë”. Kur ju jepni mendime të tilla – i druheni ‘hakmarrjes’ që provokon mendimi i lirë?
Në mendësinë time të lirë si krijues nuk ekzistojnë mendësi as hakmarrëse, as dekoruese, as shtrënguese. Në mua, ekzistojnë të vërteta që duhet të tregohen.
Filma të ndryshëm, ku ju keni qenë para apo pas kamerës, vijnë të ritrajtuar, tashmë nga zëri juaj i brendshëm. A ka ndonjë peng a kujtim që ju mund ta ndani me ne nga filmat që përmenden tek “Rrugët?
Deri më sot asgjë nga krijimtaria nuk është retushuar. Çdo gjë, krijuese apo interpretuese i përket kohës kur është krijuar. Nuk dua ta shtrembëroj historinë duke u strukur pas gishtit apo pas asgjëje lakmuese. Krijimtaria ime në mënyrë konstante ka shkuar te shikuesit ashtu siç është krijuar. Brenda kontekstit të kohës dhe shumë herë kam preferuar eklipsin, por gjërat gjykohen sipas kohës dhe jo sipas oreksit apo nënshtrimit të një opinioni jo shumë civilizues. Të mos harrojmë kohën kur u krijuan dhe kush ishte porositësi. Ne kemi ditur në më të shumtën e rasteve të mbijetojmë dhe të krijojmë vepra që ende mund të shikohen, pa ndonjë sakrificë të madhe.
21 janari, nuk përmendet, por është në filmin tuaj, me pak foto, që të mbërthejnë… Megjithëse ai nuk përmendet, imazhi e jep efektin. Pse e keni kaluar ‘kështu’ dhe si e përjetoni kujtimin e tij?
Pa dyshim, e keni vënë re që në dokumentarin tim nuk ka doza të forta politizuese, edhe pse tregohet jeta përmes kronikave; e kapërceva, por e tregova. Ekrani shprehet me imazh më së shumti dhe jo me fjalë. Ashtu siç keni një intermexo të gjatë me korbat që nuk dinë të rreshtin, të cilët janë vendosur, pas qëndrimit mbi krimet e komunizmit.
Miqtë tuaj, Timo Flloko, Rikard Ljarja, Kastriot Çaushi, Saimir Kumbaro, Niko Kanxheri etj., vijnë në këtë film, si miq dhe si artistë. A mund të ndani me ne, arsyet pse i keni kaq të afërt?
Miqësitë dhe dashuritë nuk kanë ndonjë shpjegim të çuditshëm, ato vijnë si rezultat i sprovave, i botëkuptimeve, i shijeve, i lidhjeve gjatë viteve, gjatë bashkëpunimeve, dhe pa dyshim nga respekti i ndërsjellë. Në fund të fundit, jeta ime me ta ka nisur prej 50 vjetësh të shkuara dhe, siç thuhet, na puqet karakteri krijues, pse jo edhe më shumë se kaq. Pse nuk janë këta nga më të shquarit në Shqipëri?
Në fund, ju shkruani: “Pasi mbylla këtë dokumentar, një tjetër ngjarje në bulevard – thua të jetë e fundit”. Ndërkaq, ju shfaqni fotot e bunkerit në flakë. Ku po shkojmë?!
Sigurisht, kam vendosur një pikëpyetje për foton e fundit të dokumentarit, por nuk dua në asnjë mënyrë të mendoj se shoqëria jonë përsëri do ketë dalldisje si në kronikat që u përdorën në këtë dokumentar. Unë them se rrugët dhe bulevardet janë për komunikim, lëvizje dhe aspak për ndodhi tragjike të cilat e kanë stërlodhur shoqërinë tonë. Shoqëria e kohës sonë asnjëherë nuk kërkon përplasje, janë “ustallarët” e këqij që ushqejnë njeriun e varfër në përplasje tragjike. Në sistemin demokratik është vota ajo që çliron energjitë pozitive dhe jo dhuna.
Kam dëshirë të bërtas “STOP trukimeve në bulevard”. Jepni më të mirën, që të gëzohet jeta në rrugën e shkurtër të jetës gjithë brenga të shoqërisë sonë historikisht shumë të lodhur apo të keqpërdorur.
