“Profeti nga Praga”- roman për fatin e artistit në përgjithësi
Pak ditë pasi u shpall fitues i çmimit “Kadare” në Shqipëri, shkrimtari Musa Ramadani vjen me një interviste, shkëputur nga libri i Agron Y. Gashit “Rrëfimet e Maestros- Dialog me avangardistin e viteve ‘70-të, Musa Ramadani”, ku ndër të tjera Ramadani flet edhe për “Profetin e Pragës”, romanin në dorëshkrim që u shpërblye me çmimin “Kadare” nga UET.
-Prej personazheve të literaturës tjetër, kush ju ka motivuar më shumë? E them këtë, sepse ka raste kur personazhet e veprave të autorëve të ndryshëm janë bërë personazhe të veprave tuaja.
Natyrisht, është Jozef K. i Kafka-s, Mersoja i Camus-it, Arkandie Buendia i Marquez-it, Raskolnikov i Dostoyevsky-t, Uliksi i Joyce-it, protagonisti i Hedayat-it, i cili nuk ka emër hiç, sidomos nëna e kryeprotagonistit, heroit të romanit, i cili është S.H.
-Më keni thënë se e keni një dorëshkrim, që kurrë nuk mund ta përfundoni?
Ai dorëshkrim për të cilin po flet, dhe për të cilin të kam njoftuar unë, si libër i pafund, më është imponuar për shkak të moshës sime, dhe, mbi të gjitha, për një arsye tjetër, sëmundjeve të herëpashershme dhe ndërhyrjeve kirurgjike… Mund të jenë pesë ose gjashtë vjet që e kam nisur. Nuk jam shumë i sigurt. Doja të rrëfehesha para vetvetes! S’dihet ku fillon dhe ku mbaron. Fillon me disa elemente dokumentare, me disa emra të ndryshëm, me ndonjë përjetim personal, me pamje ose imazhe të pastra fiktive. E pikërisht këtu, e kam një kapitull të veçantë për Ibrahim Rugovën, për të vazhduar me një kapitull tjetër, të cilin mendoj që është interesant, në formë dialogu me shtatë persona, miq të vërtetë. Një dialog i sojit të tillë si ky yni: fillon për letërsinë e artet, e del te çështja nacionale… Ekskursione, ekzibicione, retro… Është diçka që dua të mbetet i shkruar dhe i pabotuar. Ndonjëherë, botimi ia humb sharmin dorëshkrimit.
– Mendoni që edhe pas vdekjes të mos botohet?
Hiç, bre! Më trego: pas vdekjes së kujt?! Unë shkruaj për të qenë i amshueshëm!
– Doni ta ndiqni shembullin e Kafka-s, t’ia lini dikujt që i besoni?
(Hesht).
–Më bëri përshtypje një fjali e Kafka-s, të cilën e keni cituar dhe ju: E tërë krijimtaria ime është rezultat i vetmisë sime. Vlen kjo për ju?
Ka diçka të tillë, disa primesh ndoshta edhe tek unë. S’po flas për ndonjë punim të vogël, ndonjë vjershë a ndonjë tregim të shkurtër, veçse për ndonjë projekt. Zakonisht kam filluar që të shkruaj kur kam qenë në ndonjë fazë, nuk po them të zhgënjimit, në një fazë pesimiste, mirëpo jo nihiliste, sepse unë nuk e pranoj nihilizmin. Pesimizmi është mrekulli! Kritikë. Një vuajtje për diç më sublime për njerëzit në jetë, ë !?
– D.m.th. sipas jush pesimizmi në letërsi jep rezultate.
Sigurisht! Mos me qenë pesimizmi, optimizmi konvencional mund të jetë vetëm një romantizëm i llojit të vet, dekor, mund të jetë ekzaltim, eufori, vetëm emfazë, nuk di çfarë të të gjej diçka tjetër. Eh, tash, kur kam nisur definitivisht të shkruaj disa skica, disa shënime, dhe kur kam ardhur te pika, s’po them kulmore, po aty diku afër, pak përtej mesit, (shembull po e marrim një kodër, s’po them një mal të madh), e kur iu kam afruar asaj pike kulmore të pikëllimit a të pakënaqësisë, atëherë kam filluar me të gjitha forcat romanin. Dhe kam qenë në gjendje t‘i mbyll, t’i abstrahoj të gjitha, të punoj ditë e natë mbi atë dorëshkrim. Vetëm buka ma ndalte punën, edhe atë shumë pak, sa për ta mbajtur shpirtin gjallë.
– Konkretisht, në cilin roman ju ka ndodhur kështu?
Kjo më ka ndodhur me Zezonën, me Ligatinën, me secilin prej romaneve të mia. Por, siç e thashë edhe më herët, kjo nuk më ka ndodhur me një vjershë, jo me një tregim, sepse atë e shikon e rishikon, mund t’i kthehesh kurdoherë, pa ndonjë mund të veçantë. Të pëlqeu, mirë, s’të pëlqeu, nuk e boton fare. Ndërsa romani kërkon mund të madh, përveç psikik, edhe fizik. Megjithatë, mundi jo gjithmonë përcakton vlerën. Mirëpo, kur është fjala për roman, nuk mund edhe t’i rikthehesh edhe ta rishkruash. E, në rastin tjetër, mbase më lehtë është të mos e botosh fare. Tortura nuk shpaguhet!
–Ju keni shkruar poezi, prozë, dramë, kritikë teatri, keni vizatuar. Ju edhe keni kompozuar muzikë. Në cilën fushë e keni ndjerë veten më mirë?
Varet krejt prej konflikteve e shtysave që i kam pasur përbrenda. Kam qenë i tëri nerv! Kurrë s’më ka zënë vendi-vend. Sipas rastit e nevojës kam gjetur strehim herë në njërën, e herë në tjetrën fushë. Krejt kjo ka qenë e ndërlidhur ngushtë me rrethanat e mundësitë në të cilat kam frymuar. Ka pasur raste kur disa gjëra, jo vetëm të miat, po edhe të miqve të mi, i kam bartur gjatë në vete, për faktin se nuk kam mundur t’i zgjidh disa probleme konkrete. Ndodh që ka qenë furfuritja më e madhe në brendi, e koha dhe hapësira nuk kanë qenë të përshtatshme. Atëherë, mënyra më e mirë e afektimit ka qenë vargu ose ndonjë skicë e shkurtër. Përderisa projektet, përveç mendimit, kërkojnë edhe angazhim. Ka gjëra që nuk kam mundur t’i rrëfej në prozë, nuk kam mundur t’i shpreh në poezi, i kam hedhur në vizatime, grafika ose pik…
– Na tregoni ndonjë sekuencë, ndonjë peripeci që e keni pasur gjatë kërkimit në Pragë. Diçka që është e rastit, e papritur, qoftë me hartat, me lokalet, me rrugët, që eventualisht ju ka ndodhur.
P.sh. nuk do të shkruhej një kapitull (që e kam) për një librari, sepse aty është një librari që përmendet dhe një rrugë e cila quhet Dlazhdena. Shumë kam hequr keq për ta gjetur, sepse në hartë nuk gjendej dot. Ajo ka qenë shumë emocionuese për mua. Sidomos kur e vizitova. Bile, atë kapitull, nuk e kam shkruar menjëherë prej dëshirës së madhe dhe ekzaltimit që kisha.(Zëri)
