Pinjolli i fisëm i kinemasë

Nga Luan Rama 

Kur u shpik kinematografia, salla e kinemasë ishte salla e magjisë sepse aty rikrijohej jeta, fillimisht si një pasqyrë e realitetit e më pas si rikrijim i saj, duke filluar me George Melies, shpikësin e vërtetë të këtij arti. Dhe kjo magji zgjati me shumë se dy shekuj. Kinemaja kishte artistët e vet, aktorët, regjisorë, skenaristët, operatorët, piktorët, muzikantët e vet, pra me nje fjalë kineastët si dhe menaxherët e sallave të kinemasë, të cilët dhe ata jetonin me kinemanë si në një “Cinema paradiso”. Ju ndoshta nuk e keni njohur drejtorin e kinemave të Tiranës në fundin e viteve ‘60 dhe gjatë viteve ‘70, njeriun e mrekullueshëm për të cilin kinemaja ishte shpirti i tij pasi nga mëngjesi në darkë bota e tij ishte ajo e kinemasë. Quhej Mustafa Kuzmi dhe unë isha rritur në të njëjtin pallat ku banonte ai, atje, ku ai jetonte në të njëjtën shkallë me shkrimtarin Petro Marko.

Ky njeri ishte personifikimi i thjeshtësisë, i mirësjelljes dhe i njeriut fisnik. Ai nuk ishte artist por jetonte me filmin. Shpesh, kur luhej ndonjë film shumë i bukur dhe ishte krizë për bileta, ne i drejtoheshim Fajes që të mund ta shikonim dhe ai kishte mirësinë të na gëzonte. Gjithnjë atje, në hollin e kinemasë «17 Nëntori» apo «Partizani» në hyrjen e atyre ndërtesave hijerënda të ngritura në stilin italian të viteve ‘30. Në vitet 70-të, kinemaja vazhdonte të ishte spektakli i preferuar i shqiptarëve, filmat e huaj vazhdonin të shfaqeshin, edhe pse filma mbi legjenda, të llojit “Katedralja e Parisit”, apo “Kartushi”, “Helena e Trojës”, apo filmat e epokës së neorealizmit italian me filmat e De Sikës, Rosellinit, De Santis, si dhe ato të realizmit romantik francez me filmat e Jean Renoir (“Iluzioni i madh”), René Clair, Marcel Carné, etj. Televizioni s’kishte mbërritur ende dhe të shtunën e të djelat, njerëzit dyndeshin në dyert e kinemasë për tu argëtuar, për të harruar lodhjen e javës dhe monotoninë mbytëse.

Dyert e kinemasë ishin plot njerëz, njerëzit shtyheshin për biletat, në hyrje fëmijët shisnin kausha me caraca, kikirika, fara kungulli, gështenja të pjekura, një botë më vete neo-realiste, siç ishte në imazhet e filmave italianë dhe ku kinomekaniku që të gjithë e thërrisnim “Qafa”, (meqë kishte një difekt të vogël), sapo mbylleshin dyert ngjitej lart në kabinën e projeksionit për të shfaqur filmin e rradhës… Ishte projeksionisti ynë i preferuar të cilit i kërkonim ndonjë “Brixhit Bardot”, një “Sofia Loren”, një imazh nga Ezmeralda që kërcente në sheshin e Notre-Dame, apo një “Cardinale” nga “Kartushi”, copëza të këputura shpesh nga filmat, të cilat i bënim koleksion dhe humbnim në ëndrrat tona adoleshente. Kushedi ku shkonim me to…

Faja ishte njeri me sqimë. Ai e kishte kthyer kinemanë në një lloj institucioni. Atëherë, adoleshent, kisha dëshirë të rrija në holl në ato pllaka që shkëlqenin nga pastërtia dhe moria e afisheve që i jepnin kinemasë sharmin e një bote iluzore.

Madje Faja kishte krijuar dhe një “intermexo” mes filmit, apo “entre-act” siç ishte në theatër, ku pas një filmi dokumentar njerëzit ngriheshin, pinin një cigare, shkëmbenin një “Diamanti” apo “Partizani” ose dhe një “Vullneti” që ishte paketa më e lirë e cigareve, bisedonin mes tyre, merrnin një akullore apo një aranxhatë në banakun e hollit dhe futeshin sërrish për të ndjekur aventurën filmike të rradhës, siç do ndiqnim një dimër filmin e De Santis “Rizo amaro” apo “Miracolo a Milano”… të De Sikës, atë himn dashurie … Po, filmi për ne ishte një “miracolo”, një mrekulli. Ishte një lloj prehje e këndshme dhe Faja ishte gjithnjë aty me kujdesin e tij të jashtëzakonshëm, ku përtej syzeve të tij vëzhgonte gjithçka dhe ku të gjithë i ishin mirënjohës.

Po, arti duhej nderuar dhe kjo ishte cilësia e parë e atij njeriu. Kështu, përmes ekranit ne shikonim botën, atë botë njerëzore që vinte nga Perëndimi me fytyrat e Marcello Mastroiani, Vittorio Gasman, Anthony Quin, Sofia Loren apo Claudia Cardinale, Jean-Paul Belmondo, Alain Delon e Yves Montand etj, gjersa një ditë, perdja e zezë e kinemasë për këto filma do të binte si nga një shpatë Damokleu…

Faja i dashur (me bashkimin jo të zakontë të një emri musliman me nje mbiemër sllav, që me siguri kishin gjetur strehë në Tiranë dhe i martuar me një kosovare të bukur) nuk është më. Me siguri ka ikur nga kjo botë me pengun e shkatërrimit të sallave dhe të atij rituali aq të bukur dhe modern për kohrat.

E megjithatë, në këto fotografi që kanë mbetur ende të sallave të kinemasë, mua më shfaqet gjithnjë portreti i tij, me buzëqeshjen dhe entusiazmin e tij karakteristik, veshur me kostum, atje, në hyrje të hollit, çka përbënte një ceremonial më vete për të, një ceremonial në nderim të artit. Këta ishin pinjollët e fisëm të kinemasë që sot nuk ekzistojnë më…