Miranda (Shehu)Xhilaga – Një ditë të zakonshme pune po lexoja diçka në lidhje me profesionin tim, kur papritur kolegu im, që sapo ishte kthyer nga pushimet, futi kokën në derë dhe më pyeti: – Ty të pëlqen Parisi apo jo? Ngrita sytë dhe duke kuptuar që biseda ishte sjellë rreth Parisit mes kolegësh për disa minuta, duke buzëqeshur ia ktheva me pyetje: – Po ty? – Ah, sikur të mund të shkoja dy herë në vit! Nuk do t’i shmangesha aspak udhëtimit prej 22 orësh, – ma ktheu ai.
John jeton në periferi të Melburnit. Australia ka magjinë e vet, Melburni është një nga qytetet më të bukura metropolitane të botës por, natyrisht, John ka rënë në dashuri me Parisin!
E kush nuk e vizitoi Parisin e nuk u dashurua me të! Në librin e tij “Paris gjer në Hënë”, autori amerikan Adam Gopnick, do të shkruante: “Kam dashur të jetoj në Paris që kur isha 8 vjeç. Kisha shumë imazhe të atij qyteti në kokë, madje edhe një objekt që më vonë u bë një ikonë e dhomës time…” Fjalë që mund t’i kishte shkruar secili prej nesh. I kishim të gjithë në kokë imazhet e qytetit të dritave, të urave, të autorëve tanë të zemrës e të dashurisë. Si Gopnik, edhe unë kisha një objekt të thjeshtë në një nga sirtaret e komodinës së vjetër: një kartolinë që kishte udhëtuar nga Parisi në Peshkopi në vitin 1976. Ajo mbartte vlerën e një thesari të vërtetë, një shkëndijë që ndezi ëndrrën. Historia ime e dashurisë me Parisin ka filluar herët, që në ditët kur mësonim frëngjisht në qytetin e vogël verior. Orët tona të mësimit ishin kthyer tashmë në leksione magjepsëse rreth një qyteti për të cilin kishim lexuar vetëm në libra. Përpinim me sy çdo fjalë që dilte nga goja e mësuesit tonë të ri dhe imagjinonim sikur ishim atje. Do ta vizitoja Parisin për herë të parë në fillim të vitit 1993, gjatë kohës që ndiqja studimet pasuniversitare në jug të Francës. Pas tetë orësh rrugë me makinë e mbajta frymën aty ku e mbajnë të gjithë turistët e huaj që shkojnë në Paris për herë të pare: në vendin ku të gjithë bëjnë një foto. E vetmja pyetje është të ngjitesh lart në kullë apo ta bësh foton në këmbët e saj. Të dyja? Sigurisht! Për tetë orë të tëra (sepse koha ishte e pakët) iu rashë pash më pash atyre rrugëve, duke vizituar sigurisht Louvre, të parin muze në listën time të gjatë.
Më pezmatoi fakti që nuk bëja dot asnjë foto, pasi nuk lejohej, por kjo nuk ma uli dozën e ngazëllimit që provova. Është interesant fakti që isha aty, aq pranë gjithçkaje, e akoma nuk më besohej se këmbët e mia ecnin në rrugët e atij qyteti. Ecja në ajër! Dhe në atë çast kuptova përse vizitorë nga e gjithë bota thonë se kanë një marrëdhënie dashurie me qytetin. Do ta vizitoja përsëri Parisin pesë vjet më vonë, rrugës nga Melburni për në Tiranë. Me mikeshën time të ngushtë Blertën do të shkonim përsëri në Louvre, do të shëtisnim në “Champs Elysées”, do të shkonim në “Musée d’Orsay”, do t’u binim gjerë e gjatë rrugëve të Montparnasse e do të provonim të gjitha delikatesat e kuzhinës franceze. Dhjetë vjet më vonë do të punoja për disa muaj në “Institut de Biologie Moléculaire et Cellulaire” në Strasburg e do ta vizitoja përsëri, pothuajse çdo vit, këtë qytet të ëndrrave e dëshirave, artit e kulturës, sharmit të pashoq. Por ç’bën një turist në Paris pasi ka vizituar “Tour Eiffel”, “Arc de Triomphe”, “Musée de Louvre”, “Notre Dame de Paris”, “Moulin Rouge”, “Jardins de Tuileries”, “Jardin de Luxemburg”, “Musée Rodin” e të tjera, që ka bërë një shëtitje në “Champs Elysées” e një foto tek “Harku i Triumfit”? Ato që në anglisht quhen “land marks” nuk janë veçse “fiziku” i këtij qyteti, kostumi i tij prej cohe të shtrenjtë; ajo çka gjendet nën këtë kostum është një thesar për mendjen e shpirtin, kënaqësinë e syrit e të zemrës, Parisi i vërtetë i kulturës e artit që të sjell përsëri e përsëri aty. Sa më shumë e viziton, aq më shumë dëshiron t’i rikthehesh, e befas kupton se një dëshirë e zjarrtë të digjet në gji: të jesh pjesë e këtij qyteti. Magjia ka ndodhur tashmë. E kur kjo ndodh, si në çdo marrëdhënie, fillon të mendosh për mundësi të tjera për t’u “takuar”, gërmon më thellë në jetën e tij, rrekesh të njihesh më nga afër me të. Rrugët mbajnë emrat e autorëve të zemrës së ditëve të rinisë, në varrezat e famshme prehen titanët e letrave, mendimit e pikturës.
Vetëm në Paris ndodh të shkosh për një vizitë në varreza e të ngazëllehesh! Kafenetë gëlojnë nga zërat e piktorëve më të mëdhenj të kohërave, ata janë aty, pas paletave të tyre varur në mure si relike të shtrenjta. Pothuajse çdo gjë është e mundur këtu… Hireve të këtij qyteti iu kanë kënduar të gjithë poetët e botës. Mund të qëndrosh me javë e muaj të tërë aty e çdo ditë të zbulosh diçka të re. Një “bonus” i shtuar është se në Paris jeton një komunitet i shkëlqyer shqiptarësh e mes tyre ca nga miqtë mi më të mirë, të rinj e të vjetër. Eshtë mëkat të vij në Paris e të mos pi një kafe a një gotë verë me Luanin dhe Anilën, të rigjendemi me Aurorën, të qesh me zë me Lirinë në një restorant të vogël në një qoshe jo larg “Invalides”, të vizitoj Blertën, Aleksandrin e djemtë, e të pi një kafe “gourmande” me Fulvian.Atë natë të 28 mars të vitit 2017 do të merrja pjesë në mbrëmjen e organizuar enkas për diskutimet rreth librit “Zotërit kishin të drejtë” të Leon Rey ku do të takoja Luan Ramën, djalin e vajzën e arkeologut Rey, Geraldine e Jean-Gabriel, dhe do të takoja arkeologen Etleva Nallbani. Të nesërmen, do të kisha fatin të ecja nëpër rrugicat më të bukura të Parisit për pak kohë me Luanin e të dëgjoja nga goja e tij histori të shumta të poetëve e artistëve më të mëdhenj të kohës që njëherë e një kohë e thërrisnin këtë qytet “shtëpi”. Ata aty i kishin mbyllur sytë. Ai i njeh këto rrugë përmendësh, i di historitë e këtyre rrugicave e banorëve të tyre të talentuar me detaje dhe ti e ndjek tek flet me atë zë të qetë, e thua me vete: si ka mundësi që truri i njeriut të mund të strehojë kaq shumë njohuri. Një kujtesë e hekurt!
Nga “Boulevard Saint Germain” vazhdojmë në “Rue de Seine” e pastaj në “Rue des Beaux Arts”. Nga “La Palette” tek “Hôtel d’Alsace” ose “L’Hôtel”, siç njihet sot, ku kanë jetuar Oscar Wilde dhe Jorge Luis Borges. “Oscar Wilde ka vdekur aty, – thotë Luani, – i pamundur të paguajë edhe dhomën e tij. Kur vinte në Paris, Borges rrinte veçse këtu…” Hyjmë në holl ku ai më tregon arkitekturën interesante të këtij hoteli. Personeli i hotelit është mësuar me vizitorët që kalojnë aty pari e fusin kokën të shuajnë kërshërinë. Kafenë e pimë në “Café Procope”, që gjendet në rrugën e “Komedisë së Vjetër”, kafeneja më e vjetër e Parisit dhe e botës, vend ku takoheshin disa nga filozofët e krijuesit më të mëdhenj të kohës. Edhe Benjamin Franklin e ka frekuentuar këtë kafe, më thotë Luani. Rrugës për tek “Jardins des Tuileries” apo “Kopshtet e Mbretëreshës”, Luani do të më tregonte për fundin e tmerrshëm të Voltaire dhe ndërtesën në të cilën ka vdekur, sesi kisha katolike nuk pranoi ta varroste dhe sesi do të duhej ta vishnin me kostum e ta ulnin në një karrocë si të ishte i gjallë për ta transportuar fshehurazi larg, në një kishë fshati, disa dhjetëra kilometra larg, ku do të kalonte momentet e fundit para varrimit. “Jardins des Tuileries” janë zbukuruar me skulpturat e artistit Aristide Maillol, me hiret e modeles së tij besnike, Dina, mikja e ngushtë që e shoqëroi gjatë viteve të fundit të jetës së tij; një mrekulli për syrin e shpirtin. Plot 4 orë e 6 km në këmbë! Një ushtrim fizik i këndshëm për trupin! Kur vij në Paris, qëndroj gjithnjë në një nga hotelet sharmante të Montparnasse në mënyrë që të jem afër këtyre relikeve të famshme që jo vetëm i kanë qëndruar kohës, por janë bërë pikëtakimet e dashamirësve parisiane në të gjithë botën. Këtë vit, bëra përsëri turistin e mirëfilltë me motrat e mia Liden dhe Eden, dhe pastaj vizitova shtëpinë muze të Bourdelle në 18 “Rue Antoine Bourdelle”, në Parisin XV si dhe varret e Charles Baudelaire apo Jean Paul Sartre et Simone De Beauvoir.
Si grua që jam, gjeta, gjithashtu, pak kohë të vizitoj “Le Grand Musée du Parfum” në “Rue du Faubourg Saint-Honoré”, një mrekulli arkitekturale e shekullit të XIX, një eksperiencë e veçantë për shqisën e nuhatjes e shpirtin, një udhëtim interesant përmes historisë e shkencës së krijimit të parfumeve. Preludi i kësaj vizite qe mbrëmja e mrekullueshme poetike mes miqsh organizuar nga mikesha ime e vjetër Liri. Lili, siç e thërres unë, lexoi edhe një nga poezitë e mia atë natë, një poezi e shkurtër të cilën e kisha shkruar mëngjesin e ditës së parë që u gdhiva në Paris; një mbrëmje që do të mbetet përgjithnjë një kujtim i bukur në kujtesën time, mes vizitave të mia të kaluara e të ardhshme në qytetin tim të zemrës. Në të vërtetë, udhëtimi im i fundit në Paris nuk ishte ky që sapo përmenda më lart, por kur ndërmora të lexoj dorëshkrimin “Mbresa parisiane”. Ç’dhuratë e vyer për mua; nga një “e dashuruar” me qytetin tek tjetri.
Nëse doni të dini për marrëdhëniet e këtij qyteti me njerëzit, kujtimet, baret e famshme madje edhe jetën seksuale, mund të lexoni “Brenda një perle”, “Shëtitësi” apo “Parisi ynë, skica kujtimesh” të autorit amerikan Edmund White. Nëse dëshironi të zbuloni marrëdhëniet e këtij qyteti me kulinarinë, lexoni “Jeta e ëmbël në Paris” e David Lebovitz (një nga kuzhinierët më të famshëm, bloger e autor që jeton në Parisin 11), e nëse doni të dini për jetën e përditshme të borgjezisë parisiane drejtohuni tek “Paris gjer në Hënë”, të Adam Gopnik (në 1995, The New Yorker e dërgoi atë me punë në Paris të shkruante për “Paris Journals”. Pas kthimit në New York ai do ti përmblidhte shkrimet e tij rreth jetës në këtë qytet të botës e libri i tij do të ishte “best seller” i vitit). Por, nëse doni të zhyteni në pasurinë e vërtetë të këtij qyteti, atë çka ai i ofron shpirtit njerëzor, të ecni në kthinat e qoshet e tij, të përjetoni historinë e marrëdhëniet e tij me figurat letraro-artistike të dy shekujve, si dhe ku kanë lindur disa nga veprat me të lexuara e të cituara në botë, ku kanë lindur e vdekur titanët e mendimit filozofik francez e më gjerë, atëherë merrni në duar “Mbresa parisiane”. Është një histori dashurie, një ftesë, një grishje, e cila përmes detajesh marramendëse, forcës, thellësisë e saktësisë së fjalës, përcjell disa nga faktet më të rëndësishme artistike, letrare e kulturore të kohës, copëza të artit e kulturës që gjallon e rreh në zemrën e këtij qyteti. Është një “guide” kulturore e historike, një shëtitje e këndshme, një gosti e bollshme të marra së bashku, servirur me përkushtim e finesë, ashtu siç di vetëm Luan Rama.
Ky libër i vyer e i denjë për çdo bibliotekë, iu bashkëngjitet “Përballë tablosë” dhe “Parisi letrar” të këtij autori, duke formuar kështu një trilogji të përkorë, në gjuhën tonë të bukur. Bon Appetit!
