Nga Luan Rama
Shkrimtarët e mëdhenj kanë patur gjithnjë një personazh të preferuar që kanë dashur gjithnjë ta kenë pranë tyre. Disa kishin gratë e tyre, të tjerë të dashura apo miq të vjetër, disa të tjerë, shërbyesit e tyre. I tillë ishte Prusti, i cili një pjesë të mirë të jetës së tij e lidhi me guvernanten Selest (Celeste), e cila do ta ndiqte gjer në vdekjen e tij.
Selest Albaret ishte nga Lozere dhe kishte qenë gruaja e një shoferi të rastit tek Prusti, i cili herë pas here e çonte shkrimtarin në hotelet dhe restorantet parisiane. Në fillim, ai e angazhoi atë për të shpërndarë librat e tij te miqtë nëpër Paris. Atëherë, ai sapo kishte botuar Du coté de chez Swann, (Andej nga Suanët), dhe librat me një dedikim të veçantë i shpërndante përmes Selestës. Më pas, i tërhequr nga kjo grua e pafjalë, ai e ngarkoi të merrej me guzhinën dhe me problemet e shtëpisë e më vonë gjer te përkujdesjet më të vogla. Për tetë vjet rresht, Celeste Albaret do të ishte dëshmitarja e vetme e botës së atij njeriu që jetonte vetëm për artin e të shkruarit. Ai bënte një jetë murgu dhe Selest ishte “konfidentja” e tij, ajo që i njihte të gjitha fshehtësitë e shkrimtarit. «Në thellësi, – do të shkruante Selest më vonë në kujtimet e saj, – ne ishim si dy jetimë. Ai me prindërit e vdekur, ndërsa unë me burrin në luftë dhe po me prindër të vdekur. Ai më zgjonte me zilen e tij, edhe nëse sapo kisha rënë të flija. Me nxitim, me flokët e lëshuara, shkoja drejt tij. – Ah, ja Xhakonda! – thoshte ai. – E shtrenjta Selest. Ti s’ke pushuar, por meqë pate mirësinë të vish…».
Vite me rradhë, pasi Prusti vdiq, atëherë kur të gjithë gazetarët dhe biografët u turrën drejt Selest që të merrnin kujtimet dhe përshtypjet e saj, ajo nuk foli. Kishte dhimbje për Marselin e «gjorë». Më së fundi, në moshën 82 vjeçare, ajo pranoi të flasë dhe kujtimet e saj të botoheshin në një libër më vete. Dhe kështu ajo solli të vërtetën “unike” midis shumë legjendave që ishin shkruar për shkrimtarin enigmatik që dilte vetëm mbrëmjeve të vona.
Disa vite pasi Selest kishte punuar në shtëpinë e Marselit, në 102, bulevardi Haussman, një ditë Prusti i kishte thënë: “Atëherë Selest, kur do ta fillosh ditarin tënd? – Ju bëni shaka Monsieur! – ia kishte kthyer ajo. – Jo, e kam seriozisht. Kush më njeh më mirë sesa ju? Pas vdekjes time, libri juaj do të shitet më shtrenjtë sesa veprat e mia». Ishte ajo që i bënte kafenë, ishte po ajo që kujdesej për ushqimin e tij, për ilaçet dhe sëmundjen e tij. Prusti e donte kafenë e freskët dhe gjithnjë me aromë. Ai ishte i vështirë në shijet e tij. Siç kujton në kujtimet e saj Selest, Prusti hante pak, sa pickonte diçka në pjatën ku ajo i shërbente dhe ushqimet shpesh i linte. I pëlqente qumështi dhe pinte një litër në ditë. Po kështu levreku apo barbunjët e Marsejës; nga frutat, rrushi dhe dardhat dhe në mbrëmje kishte qef një akullore, ndërsa vonë, shumë vonë, një birrë të ftohtë gati të ngrirë që e merrte në hotel «Ritz». Por edhe pse nuk i deklaronte Selestës mirënjohjen e tij, ai e ndjente se njeriu më i afërt i tij, pas vdekjes së prindërve, ishte pikërisht ajo, ajo grua e vetmuar që përgjonte çdo dhimbje dhe shqetësim të tij, madje dhe frymëmarrjen e tij. Ndodhte që Prusti nuk lëvizte edhe dy ditë të tëra nga dhoma e tij, duke e mbajtur derën mbyllur. Por ai e dinte se Selest duhej të ishte atje, pas derës, diku pranë tij, duke përgjuar për të.
“Vallë është gjallë?” – pyeste veten ajo, duke pritur një shenjë të tij.
Në fundin e jetës së tij, kur për kohë të tëra ai lëngonte në shtrat dhe në errësirën e dhomës, Selest ishte kthyer si një sekretare e tij. Ishte ajo që i merrte letrat dhe i hapte, po kështu dhe librat që i dërgonin Prustit, gazetat, etj. Madje vitet e fundit i lexonte ato para tij dhe jepte mendimet e saj. Ishte po ajo që kopjonte në “të pastërt” faqet e korigjuara të Prustit dhe korigjimet e tij ishin të panumurta, frazat të gjata pambarim, aq sa, në romanin e fundit La Prisonière, (E burgosura), në tridhjetë faqe të romanit (dorëshkrimit) nuk kishte asnjë shenjë pikësimi. Por megjithatë nuk ishte e vështirë të lexohej: thjesht kjo kërkonte një mënyrë tjetër të lexuari, disi recitative….
Selest ishte aq e zënë me Prustin, saqë tashmë detyrohej të mos shkonte më të djelave në meshën e kishës. Ajo ishte gjithçka për të. Prusti asnjëherë nuk mbante çelës me vete. Kurdo kur të vinte, dhe në orën tre të mëngjesit, Selest e priste syzgjuar. Ajo ia hapte derën dhe me një shikim Selest e kuptonte nëse Zotëria, «Monsieur», siç e thërriste ajo, ishte në formë apo jo, nëse mbrëmja që kishte kaluar i kishte pëlqyer apo ishte mërzitur nga personazhet që kishte takuar. Dhe kur ishte në qef, atëherë ai fillonte t’i tregonte për histori të personazheve që kishte takuar. Dhe kjo zgjaste me orë. Selest kujtonte gjithashtu se nga frika se mos ftohej, Prusti, i cili vishej me shumë triko e mbulohej me batanije, së fundi nuk lahej më. Ajo i sillte ujin e ngrohtë dhe me një leckë të lagur ai fërkohej
Një herë ajo e kishte pyetur se përse nuk ishte martuar. – «Si mund të martohesha? – i ishte përgjigjur ai. – Do më duhej të bridhja pas gruas nëpër dyqane, të shkoja tek rrobaqepësit e andej-këndej. Jo, unë jam martuar me veprën time. Kjo është gjithçka për mua”.
Gjatë javës, për ditë të tëra, bashkëbiseduesi i vetëm për të ishte Selest. Madje gjëra që kishte ndërmend t’i shkruante apo që sapo i kishte shkruar, ai ia tregonte asaj, duke pritur reagimin e parë, sikur testi i parë i tij me publikun të ishte Selest. Pastaj ai e pyeste për jetën e saj, historinë e prindërve, fëmijërinë, e pyeste për detaje të holla dhe në fillim ajo habitej se përse i interesonin atij ato vogëlsira që ishin diçka e kaluar dhe personale. Por në detajet e saj, Prusti gjente gjëra që zhvilloheshin në imagjinatën e tij.
Prusti ishte një njeri tepër i djeshëm, dhe jo vetëm një mizantrop apo një “dandy mondan”, siç konsiderohej Oskar Wilde në Paris disa vite më parë. Ndoshta sëmundja dhe kjo jetë e mbyllur e kishte bërë të tillë. Një ditë, kujtonte Selest, kur dikush erdhi në bulevardin Haussmann për t’i thënë asaj se duhej të nisej në jug, sepse nëna e saj ishte shumë e sëmurë, Prusti kishte lexuar pusullën për të dhe pa menduar se do ta lëndonte, menjëherë i kishte thënë: “E mjera Selest! Të ka vdekur nëna!”… – dhe ishte mbytur në lot, sikur të kishte vdekur nëna e tij. Pastaj menjëherë organizoi nisjen e saj sa më parë që ajo të mund të shihte për herë të fundit nënën e saj edhe pse të vdekur.
Rruga Hamelin
Prusti nuk donte ta linte apartamentin e tij në bulevardin Haussmann, me të cilin ishte mësuar, por pronarja, kushërira e tij, në atë kohë lufte, u detyrua t’ia shiste një banke. Tashmë ai duhej të largohej. Për pak kohë ai u vendos në një apartament provizor jo larg ndërtesës së vjetër, por shumë shpejt gjeti një apartament në afërsi të Trocadero-së. Ai mendonte se apartamenti i tij në katin e pestë të Rue Hamelin, midis Trocadero dhe Harkut të Triumfit do të ishte provizore dhe se më pas mund të vendosej në një apartament më të qetë. Prusti nxitonte për të përfunduar korigjimet e botimeve të reja dhe përfundimisht të gjithë korpusit letrar të veprës së tij Në kërkim të kohës së humbur. Shtëpia botuese Gallimard priste çdo ditë dorëshkrimin e tij.
Një nga fotografitë e pakta të Prustit, e fundit në të gjallë të tij, është dhe ajo kur në maj të vitit 1921, ai shkoi për të parë ekspozitën e mjeshtërve të mëdhenj flamandë e mbi të gjitha tablonë Pamje nga Delf të piktorit hollandez Wermeer, në muzeun «Jeu de Paume», në cep të sheshit të Concorde-s. Prusti i donte shumë flamandët, veçanërisht Memling, Weyden, Rubens dhe Rembrandt. Ishte fotografia e tij e fundit, me flokë të shkurtëra, mustaqet e përherëshme, kapelen në dorë dhe me shkopin e tij të zakonshëm. Ishte veçse 50 vjeçar. Një javë më parë, ai ishte takuar në Ritz për herë të parë me Xhejms Xhois, (Joyce), i cili rrethohej atë ditë nga Stravinsky, Diagilev dhe Picasso. Në pranverë të vitit 1922, një mbrëmje të vonët, më së fundi ai shkroi fjalën fund. Ishte hera e parë që kishte shkruar në fund të dorëshkrimeve të tij këtë fjalë, «Fin». E megjithatë një nga veprat e tij, Jean Seteuil, me historinë e një djaloshi që iu kushtua letërsisë, kishte mbetur e pa përfunduar.
Ai tashmë ishte bërë mjaft i njohur. Për të flitej në New York, në Romë, Madrid… Rreth tij ishte grumbulluar një gjeneratë e re shkrimtarësh si, François Mauriac, Paul Morand, Jean Giraudoux, Jean Cocteau… E ndjente se shumë shpejt do të vdiste. Një mbrëmje, më së fundi ai i tha Selestës se «tani mund të vdiste». “Akoma e dëgjoj zërin e tij që mbarte shpërthimin e një gëzimi të madh”, – do të kujtonte më vonë Selest. – Atëherë nuk dilte më nga shtëpia. Kohët e fundit ai ishte abonuar në “theatrephone”, një lidhje telefonike ku transmetoheshin koncertet muzikore dhe operat drejtpërdrejt nga teatrot. Vetëm kjo gjë e përhumbte në magjinë e muzikës. E pëlqente shumë dhe mbi të gjithë Debussy.”
Në nëntor të atij viti gjendja e tij u përkeqësua shumë nga bronshiti. Herë pas here i jepnin oksigjen se nuk mbushej me frymë. E megjithatë, e vetmja gjë që kërkonte ishte një birrë e ftohtë akull nga Hôtel Ritz. Shoferi nisej me të shpejtë dhe e sillte birrën edhe po të ishte ora dy e mëngjesit. Ditë e natë Selest përgjonte zotërinë e saj me frikë në zemër. Për ta ngrohur, i jepte qumësht të nxehtë. Meqë e folura e lodhte së tepërmi, tani ai komunikonte me të me pusulla, ku jepte porositë e tij. Kur ishte mirë, merrte dorëshkrimin e romanit Albertine disparue për të parë korrigjimet e bëra. Një ditë ai i kishte thënë: «Dua që duart e tua të më mbyllin qepallat». Madje disa ditë, para se të vdiste, ai i ishte lutur që tu dërgonte lule miqve të tij, të cilët kishin shkruar disa artikuj për veprën e tij kohët e fundit. Ishte një lloj përshëndetje e tij. Selestën e kishte porositur të shkonte të takonte dhe abatin Mugnier, të cilin ai e njihte dhe t’i fliste atij për vdekjen e afërt dhe përshpirtjen që donte t’i bënte.
Më 17nëntor, në ditët e fundit, ai i bëri shenjë Selestës, e cila iu afrua dhe dëgjoi zërin e dobët të tij që i thoshte: «Nëse e hedh dhe këtë natë, kjo do të thotë se jam më i fortë sesa mjekët. Por duhet t’ia dal mbanë. Si thua ti, a do t’ia arrij?»… Dhe pastaj vazhdonte:
“ – Nuk dua më askënd të hyjë në këtë dhomë, as tim vëlla, as doktori Bize, veç ti. – Po ata s’duan tu imponohen, ata veç të mirën ju duan. – Selest, është e tmerrshme të mendosh që mjekët të stërmundojnë duke i bërë gjilpëra një të sëmuri. E pse? Për ti zgjatur jetën dhjetë minuta, gjysmë ditë nga kjo jetë e mjerë?…
Ai nuk flinte më, kujtonte Selest. Krizat e kollës e pengonin por ai shkruante me ankthin se s’do të mbaronte dot dorëshkrimin që priste Gallimard. Ishte dorëshkrimi “E burgosura”. Nuk hante, nuk pinte, shija i kishte humbur. “E vetmja shije që i kishte mbetur ishte të shkruarit. – “Ah, nuk mundem më Selest! Ta dish sesa vuaj… – Po ti shlodhu”, – i përgjigjej ajo. – Jo, s’kam mbaruar ende. Natën vonë e thirri pranë. “Eja Selest, ulu në kolltuk, do të punojmë bashkë”. Dhe ai nisi ti diktonte e ajo të shkruante. Vazhduan kështu deri në orën dy të mëngjesit në mes të të ftohtit të madh. Pastaj ai ndaloi dhe i tha : « Po shkruaj vetë, kështu do eci më shpejt ! »… Dhe kështu vazhdoi gjer në orën tre e gjysmë të mëngjesit…
Në datën 18 nëntor, pasi kërkoi të pinte një kafe dhe mbeti një çast vetëm, i bëri përsëri shenjë Selestës t’i afrohej: “Në dhomë është një grua e shëndoshë, – i pëshpëriti ai me sytë e shqyer… – Një grua e tmerrshme në të zeza…». Vështrimi i tij shprehte frikë.
Ishte në delir. Pasi i dhanë përsëri oksigjen, Selest, që nuk linte askënd të hynte në dhomë, madje as mjekët, të cilët Prusti i kishte refuzuar, thirri më së fundi Robertin, të vëllain e tij. Ishin momentet e fundit. “Prusti nuk po na i shqiste sytë. Ishte diçka e tmerrshme. Pas pak Roberti iu afrua dhe i mbylli qepallat, ndërkohë që ai ende vështronte nga ne. – Ka vdekur? – e pyeta. – Po Selest. Ai ka mbaruar!…”
Ishte ora gjashtë e pasdites. Të nesërmen, gazeta Le Figaro do të njoftonte vdekjen e shkrimtarit të madh Marsel Prust, edhe pse dy të tretat e veprës së tij, të kësaj katedraleje gjigande letrare, siç do ta krahasonin kritikët, ende nuk ishte botuar. Fotografi amerikan Man Ray që erdhi me të shpejtë, fiksoi fotografinë e tij “post-mortum”. Ishte portreti i qetë i shkrimtarit me mjekrën e zezë që i mbulonte pjesën më të madhe të fytyrës. Një ditë më vonë, trupi i tij u preh në varrezat e Père Lachaise… (Shqip)
