Shkrimtari i madh italian, Dino Buzzati vdiq më 28 janar të vitit 1972 në Milano.
Bota që ofron Dino Buzzati në librat e tij është një botë magjike, e mistershme, mjaft tërheqëse për lexuesin, i cili mbërrin deri në fund të leximit me frymën pezull, në pritje për të njohur të vërtetën e vetme që kthen në anën tjetër të gjitha ato që deri në ato momente dukeshin të vërteta. E kjo ndodh në mënyrë të veçantë në tregimet e tij, që frymëzohen nga episode prej së përditshmes, e prej së cilës më në fund subjekti merr jetë.
Atmosfera bëhet surreale dhe në një moment ndodh e pabesueshmja. Pas dukjes së rrëfimit përrallor shfaqen edhe tematikat e rëndësishme me të cilat autori përballet… “Historitë që do të shkruhen, tablotë që do të pikturohen, muzikat që do të kompozohen, çmenduritë dhe gjithçka e pakuptueshme që ti thua, do të jenë gjithnjë pika maksimale e njeriut, flamuri i vet autentik… ato idiotësi që ti thua se do të mbeten gjithçka që të bën të dallueshëm nga kafsha… Ditën kur ato idiotësi nuk do të bëhen më, njerëzit do të jenë kthyer në disa krimba nudo të mjerueshëm si në kohën e shpellave”, kështu shkruante shkrimtari, gazetari dhe piktori italian, Dino Buzzati.
Veprat më të rëndësishme të Buzzatit janë përkthyer në shqip nga përktheysi Dritan Çela. Në këtë datë që përkujton vdekjen e gjeniut italian të letrave, gazetarit dhe autorit që u kalsifikua në rrymën e realizmit magjik, së basgku me kolosin Markez, Psqyre.al po sjell këtë tregim si më poshtë.
Nga Dino Buzzati
Përktheu Dritan Çela
Një gjë aq e thjeshtë. Një shaka. Edhe vajza yll të bukura e të mrekullueshme që, kur shkojnë udhës, edhe muret bëjnë sy për t’i parë. Mjaft të dish si të veprosh. Ai nuk ka ditur kurrë. Veç një fjalë t’u thotë ai, ato duken të mërzitura, vetë vështrimet e tij u japin bezdi, menjëherë, porsa ai ua ngul sytë, kthejnë kryet nga ana tjetër, përherë ashtu. Sidomos ato që i pëlqenin më shumë. Ca të tjera ndoshta ishin të sjellshme, tregoheshin të gatshme. Asnjëherë gratë që atij i pëlqenin më shumë. Asnjëherë vashëzat fodulle me fytyrëz të vrenjtur, laviret garipe, çapkënet autoritare të periferisë, vogëlushet e djallëzuara e të përgjumura me sy tinzarë e epshorë. I shihte me të tjerët, përkrahu me të tjerët, në makinë me të tjerët dhe nëse ai ua ngulte sytë, të bezdisura kthenin kokën nga ana tjetër, përherë ashtu. Dhe me ç’burra ishin? Ca miliarderë, ca artistë filmash, ca Apollonë? Jo. Makar ishin ca rrapashytë dosido, pa plaçkë e laçkë, o me plëndës, o analfabetë, që veç për futboll dinin të flisnin, ca vulgarë e madje shëmtaraqë, por me ç’duket kishin marifetin e duhur, dinin dy-tri budallallëqet që u pëlqejnë grave dhe tek e mendonte, e zinte një tërbim, një maraz, një keqardhje tashmë pa vrer! E tani edhe të dinte të vepronte, ishte tepër vonë.
Duke vështruar burrat e moshës së tij – vetëm tash e kupton – gjithnjë i lind pyetja: me kë do të bëjnë dashuri? Nga aluzionet, nga siguria në vetvete, nga përçmimi i heshtur për vajzat mendjelehta duhej të kishin një mori rastesh të mrekullueshme. I bënte përshtypje sidomos fakti se më të shumtët, me ta shtënë në dorë një grua të lakmueshme, menjëherë e konsideronin si një pré, jo më një krijesë të barabartë me ta, me një botë interesash, dëshirash e shqetësimesh të rëndësishme si e tyrja, por vetëm si trup që duhej shijuar, e quanin thuajse si detyrim për to që të pranonin dhe habiteshin, si për një tekë të palejueshme, nëse ajo kundërshtonte. Pikërisht kjo bindje u jepte burrave një forcë tejet të madhe, prej së cilës ia dilnin mbanë me shpengim të mahnitshëm. Dhe çuditej ndoshta akoma më shumë ai, që për gjithë jetën kishte hasur përherë shpërfillje, dhe ato pak herë që kishte guxuar, ishte ndeshur në një mur përbuzës, çuditej se si me të tjerët, të njëjtat gra, i lejonin kësaj kaste më të ulët t’i konsideronin pra si objekte mishtore dhe t’i linin t’i shijonin për një a dy orë, çuditej se si ishin të kënaqura e krenare që u vardiseshin, megjithëse e dinin fort mirë që me një mujshi të pabarabartë, të kurajuar nga një traditë e lashtë, me të mbaruar qejfin, burri do t’i përçmonte e do t’i quante kurva. Nuk arrinte të kuptonte – dhe këtu inati i tij mpleksej me zilinë – përse vallë gratë gojëkyçura e pranonin kështu se i përkisnin një soji më të ulët, se duhej të pajtoheshi që t’i trajtonin si skllave.
Nga ana tjetër tani, e kuptonte sesi, nëse rastësia e përmbyste rendin normal të caqeve dhe ai dashurohej, e kësisoj ishte gruaja që e sundonte, atëherë dilte logjik dhe i pashmangshëm instikti që ajo të hakmerrej dhe ta bënte që të hiqte brenda një kohe të shkurtër të gjitha poshtërimet, në të cilat burrat e tjerë për shumë vite e kishin zhytur. Por a nuk ishte e çuditshme dhe për të qeshur që këto zekthe i vinin në moshën pesëdhjetë vjeçare, si të qe i mitur? Po, po, e dinte, shumica dërrmuese e vërsnikëve të tij ishte përtej, nuk e vriste më mendjen për kësi gjërash dhe, nëse vazhdonte të bënte dashuri, nuk e kthente më në problem. Ndërsa ai nuk e kishte marrë kurrë tepër seriozisht, porsi dikush që kalon para një vitrine të mrekullueshme pa ia hedhur shumë sytë dhe vetëm kur tashmë është larg, e kupton sa gjëra të bukura kishte aty dhe kthehet mbrasht ngarendas, por, kur mbërrin, i shuajnë dritat dhe ulin qepenat. Nuk e kishte marrë kurrë tepër seriozisht dhe tani, me keqardhje, me zili, me brengën që nuk i mjafton më koha, me vetmi, po e paguante hidhur.
Me të rënë tensioni, në atë armëpushim, teksa ajo, e shtrirë me duart e kryqëzuara në kraharor, vazhdon gjumin e dëlirë dhe ai, i ulur përbri, fshik me pëllëmbë kofshën e saj, kofshën e gjatë prej balerine, dikur të hazdisur në kërcimet rock and roll, shalëz plot arrogancë që është kapërthyer me kushedi sa kofshë meshkujsh, por tani çdo turpëri nuk ekziston më, nëse ishin vërtet turpëri, sepse akoma nuk e ka kuptuar mirë, ja tek kthehet sërish mendimi i vjetër që për shumë muaj sëmundja e kishte bërë ta harronte.
Sepse ai kishte qenë si një gur i lidhur pas një litari që vërtitej shpejt, gjithnjë e më shpejt dhe ajo që e vërtiste ishte era, ishte suferina e vjeshtës, ishte dëshpërimi, dashuria. Dhe, duke u vërtitur kështu çmendurisht, nuk dallohej më ç’formë kishte, ishte bërë një lloj unazeje fluide dhe regëtitëse
Ai ishte një kalë karuseli dhe papritmas karuseli kishte zënë të vërtitej si i marrë, shpejt, përherë e më shpejt dhe ajo që e vërtiste kështu, ishte ajo, Laide, ishte vjeshta, ishte dëshpërimi, ishte dashuria. Dhe duke u vërtitur kështu marrëzisht ai, kalë, kishte humbur formën e kalit, nuk ishte më veç një qëndismë e bardhë drithëruese, një perde drithëruese në ngjyrë të bardhë me thekë të praruara, nuk ishte më ai, ishte një qenie që askush më parë s’e njihte dhe me të cilin ishte e pamundur të komunikoje, sepse ai nuk ia vinte veshin njeriu, nuk mund të dëgjonte, ai dëgjonte vetëm vetveten tek fishkëllente në erë, për të askush nuk ekzistonte përpos asaj, Laides, ajo rrokullisje e frikshme dhe në vorbull, ai nuk mundej as të shihte botën përreth, e gjithë çfarë mbetej nga jeta madje kishte reshtur së ekzistuari, nuk ekzistonte më, nuk kishte ekzistuar kurrë, mendja e Antonios ishte thithur tërësisht prej saj, prej asaj marramendjeje dhe kjo ishte një vuajtje, ishte një gjë e tmerrshme, ai kurrë s’ishte vërtitur me hov të tillë, kurrë s’kishte qenë kaq i gjallë.
Por ja tek ndalet karuseli, ja ku ndalet guri i lidhur pas litarit, kali është ngurtësuar në formë kali e guri i lidhur pas litarit tani varet i palëvizshëm dhe më së fundi mund të dallohet, është një gur. Antonio nuk vërtitet më i tërhequr nga stuhia, Antonio është në vend, është bërë sërish Antonio dhe rifillon ta shohë botën si më parë.
Nëpër natë vështron rreth e qark. O Zot, ç’është ajo kullë e madhe dhe e zezë që ngrihet aty lart? Kulla e vjetër, që i kishte mbetur përherë e kredhur në shpirt qyshkur ishte djalë. Por pak më parë, në vërtitje, i kishte dalë krejtësisht nga mendja kulla e tmerrshme, shpejtësia, kalamendja e kishin bërë të harronte ekzistencën e kullës së madhe, të pamëshirshme e të zezë. Si kishte mundur ta harronte një gjë kaq të rëndësishme, më të rëndësishmen e të gjitha gjërave? Tani ishte atje sërish, lartësohej e tmerrshme dhe misterioze si gjithnjë, madje dukej tejet më e madhe dhe e afërt. Po, dashuria e kishte bërë të harronte tërësisht që ekzistonte vdekja. Për gati dy vjet nuk e kishte menduar as edhe një herë, dukej si një përrallë, pikërisht ai që e kishte patur makthin e saj në gjak. Aq e madhe ishte fuqia e dashurisë. Dhe tani papritmas i ishte shfaqur sërish përballë, sundonte atë, shtëpinë, lagjen, qytetin, sundonte botën me hijen e saj dhe bënte përpara dalëngadalë.
Por sakaq, e rrëmbyer nga gjumi, e pavetëdijshme për dhimbjen që ka shkaktuar e do të shkaktojë, ajo ngrihet pezull nën çatitë, fenerët, tarracat e pullazet e Milanos, është një gjë rioshe, fare e vockël dhe lakuriqe, është një grimcë e butë dhe e bardhë që rri pezull, pluhurizë prej mishi a prej shpirti ndoshta, që mban brenda një ëndërr të adhuruar e të pamundshme. Përmes shtresave të mjegullës, vezullimi i kuqërremtë i fenerëve ende të ndezur e ndriçonte ëmbëlsisht duke e bërë të rrezëllinte me mëshirë e mister. Është ora e saj, pa e ditur ajo vetë, ka ardhur për Laiden ora e madhe e jetës dhe nesër ndoshta do të jetë gjithçka si më parë dhe do të rinisë ligësia e turpi, mirëpo sakaq ajo për një çast është përsipër të gjithëve, është gjëja më e bukur, më e vyer dhe më e rëndësishme e faqes së dheut. Por qyteti flinte, rrugët ishin të shkretuara, askush, as edhe ai nuk do t’i ngrejë sytë për ta vështruar
