Luan Rama
Parnasin e shenjtë, për të cilin historianet thonë se ai vend i është kushtuar Apollonit dhe nëntë muzave, ne e lamë një pasdite për të marrë rrugën drejt Livadhjasë e Thivës, për të zbritur më pas në fushat e Eleusës dhe ndaluar më së fundi në këmbët e malit që ngrihet mbi Athinë: Hymet. Duhej të linim pas legjendat e Parnasit (emër që vjen nga kultura e lashtë hitite e që do të thotë «shtëpi», ku siç shkruan Ovidi në «Metamorfozat» e tij, «ndërkohë që gjithë bota u përmbyt nga uji, vetëm ajo majë mali nuk u lag») që të mund të zbrisnim më pas drejt kodrinave të mbushura me ullinj. Historitë e vjetra, plot hyjni, e kishin kthyer Parnasin në një simbol të madh dhe të njohur në Europën e shekullit XIX,aq sa francezët e kishin pagëzuar me këtë emër rrymën e tyre letrare «Parnasianët»(«Les Parnassiens»). Male të lartë, të gjelbërt, gurë mitikë dhe legjenda.Pikërisht në këto vende që kishte përshkuar mijra vjet më parë historiani grek Pausania, ai kishte shkruar se «Thrakasit thonë se bilbilët që këndojnë në varrin e Orfeut, këndojnë më bukur e më fortë se kudo tjetër».
Bilbilët tashmë nuk këndonin si dikur…
Në Thiva, ku pata rastin të takoja një emigrant shqiptar nga Lushnja, Robertin, ai më tha se kur kishte ardhur këtu për të punuar me gruan e tij 15 vjet më parë dhe kishte hyrë në lokalin e fshatit Vaja, nuk u kishte besuar veshëve: ata burra fshati,flisnin të gjithë shqip. Flisnin dhe këndonin shqip.
Më 1851, Gustav Flober bashkë me mikun e tij Maksim du Kamp, që vinin nga Konstantinopoja për në Athinë,bënin të njëjtën rrugë. Të shoqëruar nga një drogman, kur kaluan nga Parnasi, drejt fushës, para tyre ata pikasën një fshat të vogël, që siç pyetën dikë aty pranë, quhej fshati Kryekuq. Atë të djelë të 5 janarit, Flober nuk e dinte se çdo të thoshte ai emër dhe pse quhej kështu,por sidoqoftë, drogmani i tha se ishte një fshat arvanitësh, si dhe fshatra të tjerë të ngjashëm me arvanitë që kishin pikasur rrugës. «Në këmbë tona, – do shkruante atë ditë Flober, – poshtë të tatëpjetës, pak në të djathtë duket fshati i vogël Kryekuqi… Kalojmë nga fshati ku ka shtëpi të rralla e të bardha dhe anash dru të hedhur andej-këndej për zjarrin e dimrit pranë shtëpish guri. Një grua kalon pranë shtëpisë, me gojën e mbuluar me një shami, si një muslimane.Janë shqiptarët që e banojnë këtë fshat… ».
Atë ditë korriku që vinim nga Parnasi, kishim me vete dhe mikun tonë të vjetër, Jorgo Jeru, një arvanitas të vjetër, botues dhe studjues i historisë, mbi të 80-at, por i fortësi shkëmb. Donte të na çonte pikërisht në fshatin për të cilin fliste Flober dhe që rastësisht, ishte dhe vendlindja e tij. E kishte lënë atë fshat që nëmoshën 12 vjeçare, për tu vendosur në Athinë, ku studjoi më pas shkencat inxhinjerike. Por më parë, ai donte të në çonte në fshatin Vila, të ngjitur në një shpat mali dhe ku nga poshtë, drejt fushës, dukej dhe Kryekuqi. Kështu ne morëm drejt Vilës, një qytet i vogël, i bukur, i ndërtuar nga shekulli XVIII,nga arvanitas të ardhur e të shpërngulur nga Morea. Jeru kishte telefonuar që në mëngjes dhe atje na prisnin. Një grua arvanitase, mbi të shtatëdhjetat, e cila kishte drejtuar grupin teatral arvanitas, ku jepnin shfaqje çdo vit, sapo kishte vdekur. Ne ndaluam në shtëpinë e të motrës, Zinovia Boci, vajza e së cilës studjonte prej vitesh në Gjermani mbi gjuhën arvanitase dhe historinë e arvanitasve të Greqisë. Ajo na priti me një kënaqësi të veçantë dhe menjëherë i telefonoi mikeshës së saj që të vinte dhe ajo. U ulëm në një sallon të madh, kunë ballë ishte një kopje e një vepre të piktorit francez Delacroix, më tutje një qëndismë familjare në kornizë me motive arvanitase dhe tepër e vjetër e në faqen tjetër të sallonit, dy fotografitë e prindërve të saj.
– Janë Mama dhe tata, -më tha ajo kur unë po afrohesha t’i shikoja më mirë ato fotografi. – Stërgjyshët e mi ishin nga Palahori…
Kur i thashë se doja ta dëgjoja duke kënduar këngë arvanitase ajo menjëherë filloi të këndojë këngën e Moresë: «O e bukura Moré»… Këndonte me një zë të ëmbël por njëkohësisht dhe me shumë dhimbje. Kur ajo mbaroi këngën,erdhi ndërkohë mikesha e saj që banonte disa shtëpi më larg. Kishte me vete një dosje dhe na tregoi dramën e pjesës teatrale që kishin përgatitur, të shkruar në greqisht por që shqiptohej në shqip, çka të kujtonte disa nga fjalorët e parë tëshqipes, apo atë të shkruar nga Marko Boçari para konsullit francez Pouqueville.Meqë më lanë t’i filmoja, unë i filmova gjatë kohës që ato këndonin, pasi dhe mikesha e saj, arvanitase, mbi të shtatëdhjetat, këndonte «Këngën e Vitit të Ri»në gjuhë arvanitase.
– Dua që këto këngë të shkruara tua lë fëmijëve… t’i këndojnë një ditë dhe ata! – tha gruaja, dhe nisi të këndojë një këngë humoristike. Pastaj duke parë nga Zinovia, ajo më tha:
– Tani do u këndoj tjetër!…
Por çuditërisht ajo nisi të këndojë një këngë të vjetër: “Besa me muço!”… Në fillim u habita por kur e dëgjova se këndonte dhe një këngë moderne në gjuhë arvanitase, kjo më habiti jashtë mase. Pra, këtë këngë, të dëgjuar në një gjuhë tjetër, ajo ekishte përkthyer në gjuhë arvanitase dhe tani e këndonte me shumë krenari.Ishte një befasi e jashtëzakonshme.
Për të zbritur në fshatin Kryekuq, duhej të kalonim Qafën e Shurit, e cila përgjithësisht ka mjegull.
– Atje janë fushaitë(ata të fushës), – na tha Jorgo, i cili emrin e tij në shtëpinë që ka në Athinëe mbante “Georges”, pra “Gjergj”.
Para se të hyjmë në Kryekuq, Jorgo kërkoi të ndalnim makinën. Zbritëm dhe atje, në një lloj sheshi,kishte një obelisk dhe në mes, një portret në reliev. Ishte portreti i Konstantin Jani Jero (1796-1872… Pra ai kishte qenë një nga luftëtarët e Revolucionit grek për çlirimin e Greqisë.
– Eshtë gjyshi im! -tha me krenari miku ynë.
Pastaj ne i hipëm sërrish makinës dhe vazhduam deri në mes të fsahtit ku ai na tregoi shtëpinë ku kishte lindur si dhe klubin, ku njerëzit brenda bënin shaka në gjuhën arvanitase.
Pas Floberit, edhe Dora d’Istria e kishte përshkuar Tebën e Kryekuqin (Jero e thoshte gjithnjë Kriekuqi), duke marrë rrugën drejt Eleusës,një vend i shenjtë i kultit të hyjneshës Demetra. Në këtë udhëtim ku pikëtakon arvanitasit, sa të vështirë, aq dhe romantik për të, rrugës ajo kaloi në fshatin e Mandra-s, të banuar nga shqiptarët. “Në Mandra, si dhe në pjesën tjetër të mbretërisë, – shkruante ajo – hapja e shkollave greke tenton t’i helenizojë shqiptarët, këtë racë energjike, hijerëndë dhe puntore, tepër të lidhur me luftën dhe bujqësinë. Ndërsa fshatrat grekë, si në shumë zona të tjera, janë veçse një grumbull kasollesh prej balte…” Nga Mandra, udha e çoi atë drejt fshatit Vilari dhe në Paleo-Kundura. “Kohë më kohë, shqiptaret, të cilat nuk e kishin humbur bukurinë e racës së tyre, kalonin tani me gomerët e ngarkuar me degë pemësh… Rrethinat e Tebës,në përgjithësi janë të populluara nga shqiptarët, të cilët janë vendosur në fushë… por shqiptarët e ruajnë ende gjuhën e tyre”.
Para Floberit dhe Dora d’Istrias, të tjerë kishin pikëtakuar arvanitët e Greqisë. Në vitin 1784, ambasadori francez në Konstantinopojë Choiseul-Gouffier, i cili disa herë udhëtoi nëpër Greqi, nëlibrin e tij La Grèce moderne, shkruante për shqiptaret e Livadhjasë, që «në tëhyrë të kishës i lënë të lëshuara gërshetat e tyre». «Në Greqi, – shkruante ai, – ka dy lloj racash njerëzore të dallueshme dhe që njihen me lehtësi: raca e shqiptarëve dhe raca helenike. Në epoka të ndryshme, shqiptarët kanë pushtuar Greqinë kontinentale dhe Peloponezin». Ai i pikëtakoi shqiptarët dhe në Eubea, në Evian e sotme: «Shqiptarët nuk e çajnë kokën shumë për të ardhmen e tyre. Ata janë shumë ekspansivë dhe zhurmëmëdhenj në momentet e gëzuara. Ne kënduam këngë franceze, greke, shqiptare. Një djalosh shqiptar 13 vjeçar ia dha me një zë të lartë. Dhe ndërkohë bashkëpatriotët e tij të ulur në një gjysmë-rrethi, përsërisnin në korr refrenin e këngës».
Por mjaft interesant ishte mbërritja e Dora d’Istra-s në Athinë, ku gjurmët shqiptare ishin të shumta, madje dhe lart në Tatoi. Ca miq e çuan atë në „kullotat e shqiptarëve, në Tatoi“. „Këta shqiptarë kishin si prijës një grua të quajtur Kara Japina, – shkruante ajo. – Kur shkuam atje, ne pamë një shesh të rrumbullaktë, ku me ca dërrasa të punuara e shufra hekuri, shkërmoqnin kallzat e grurit. Ca fshatarë në këmbë, hipur mbi dërrasë dhe kapur pas supit të njëri tjetrit, tërhiqeshin nga kuajt që vinin rrotull, të cilët i fshikullonin. Rreth çadrave, mbi pemë, thaheshin rroba, ndërsa kampi i tyre shtrihej nën ca pisha madhështore. Një shi i hollë na detyroi të strukeshim brënda, ku kishte qylyme dhe shajakë me djathtë pranë dollapit. Oxhaku ishte një rreth me gurë, në të hyrë të çadrës. Gratë mbanin mbi kokë një shami të rrotulluar bukur, ku nga balli, anash, u dilnin dy bukle. Një gërshet i gjatë e i zi u binte gjer në mes. Këmisha e tyre ishte qëndisur me ngjyra të ndezura gjatë gjithë krahëve. Mbanin gjithashtu përparëse dhe bluzë të bardhë… Ne hëngrëm darkë në një vënd të ngritur para kampit nga ku dukej Athina dhe deti…“
Shënimet mbi arvanitasit janë të shumta në autorët e shekullit XVII-XVIII. Madje, në një libër kujtimesh të konsullit francez Jean Giraud, të 1678 kisha lexuar dhe shënimet e tij mbi Athinën e asaj kohe, ku theksonte se vendet e tempujve dhe fshatrat e Atikes ishin të banuara nga shqiptarët. Edhe një nga udhëtarët e hershëm të fillimit të shekullit XIX (më 1803-1804), studjuesi gjerman Bartholdy, në librin e tij Voyage en Grèce, shkruante dhe për arvanitasit e suljotët. Kur kishte hyrë në Lithada, për të cilën thoshte se “shumica e banorëve ishin shqiptarë”, ai pohonte se “në gërshetat e tyre të gjata, shqiptaret mbanin shumë monedha argjenditë lidhura në varg, ku në çdo lëvizje të trupit ato lëshonin tingëllime të rregullta, veçanërisht kur përkulnin kokën pas, çka u jepte atyre një pamje të hirëshme”. Disa dekada më vonë, historiani dhe arkeologu francez Albert Dumont, në veprën e tij Ballkani dhe Adriatiku, në kapitullin e tij të gjatë për shqiptarët, shkruante dhe për shqiptarët e Greqisë: “Shqiptarët e helenizuar gjënden kudo ku ka diçka heroike. Ata mund të jenë krenarë për pjesën e tyre të lavdisë. Ata i dhanë pavarësisë greke Karaiskain, Zaimin, Miaulin, Boçarin,Kanaris, e shumë të tjerë të lindur në Epir…“ Pokështu, një studim të veçantë në këtë fushë kishte shkruar helenisti dhe linguisti gjerman J. P.h. Fallemeyer, i cili në veprat e tij Historia e gadishullit të Moresë dhe Elementi shqiptar në Greqi, ishte ndërtë parët që shikonte në përbërjen genetike të grekëve modernë elementin e fuqishëm shqiptar.
Dasma arvanitase
Por le të kthehemi në një ceremoni dasme arvanitase, që na e përshkruan piktori francez Duprè në vitin 1819 në Athinë, i cili i referohet njëkohësisht dhe shkrimit të një gazetari anglez që kishte qenë i pranishëm në këtë dasëm. Ja çfarë shkruan Duprè:
„Ndërkohë që isha kredhur në kënaqësinë e pikturimit të një nga pasardhëset e atyre që kishte krijuar dalta antike, veshi im dëgjoi një muzikë shqiptare krejt të virgjër. Ky koncert ishte diçka krejt e re për mua, një muzikë që shoqëronte një nuse në shtëpinë e burrit të saj. Vrapova menjëherë dhe isha dëshmitar i një ceremonie për të cilën po huazoj një përshkrim të një reviste britanike… Tregimi i vëzhguesit anglez përshkruante me besnikëri dhe plot frymëzim kujtimet e mia. Po e citoj tekstualisht atë pjesë, pasi ka shumë interes për vërtetësinë, duke bërë të njohur një tipar të zakoneve interesante tek popujt: «Ai që më ftoi ishte një «papas», prift grek (tabloja XXVIII) me një shtat shumë të lartë dhe një forcë shpirtërore e fizike që do ishte e udhës të përdorte më mirë pushkën, sesa shkopin e priftit. Po ta gjykoje nga pamja e shëndoshë dhe shqiptimi i rëndë,ai dukej si një amator i femrave, cilësi që i jepte më shumë të drejtë për të bërë dashuri sesa respekt nga banorët. Askush përveç tij nuk mund të nderonte më mirë gjatë një pagëzimi apo martese. Ai ishte shpirti i banketeve dhe kudo jepte sinjalin e gëzimit. Mund të imagjinohej se shfaqja e tij përshëndetej akoma më me gëzim sesa një udhëheqës popullor, pra një njeri universal, dhe ai erdhi të më takonte. Isha tek prindërit e të fejuarës dhe njerëzit po merrnin rrugën drejt shtëpisë së burrit të ardhshëm. Shtëpia kishte një pamje të rëndomtë, megjithatë ajo të jepte përshtypjen se ata ishin në gjendje. Të ftuarit e ardhur i kishin përmbytur shkallët e jashtme e të gurta që të çonin në katin e parë. Zhurma e cimbaleve dhe e dajreve përzihej me urratë që i paraprinë një “épitâlame”
.Aktorët, të pakët në numër, bënin rolet e tyre, aq sa ishte e vështirë të dëgjoje një fjalë mes asaj zallahie. E kisha të vështirë të depërtoja mes turmës deri në sallon. Pashë nusen që ishte ulur në qendër të disa grupeve që ishin mikeshat e saj. Po mbaronin rregullimin e nuses. Dado e saj po i jepte dorën e fundit flokëve të saj të ngritura shumë lart. E lodhur nga gjithë këto,nga gjithë këto kotësi të kësaj bote, ajo e kishte lënë këtë koketëri në dorën e shoqes së saj. Gëzimi i shkëlqente në sy sa herë që një monedhë i shtohej në zbukurimin e saj grotesk. Kohë më kohë ajo ulej në gjunjë me modelin e bërë nga duart e saj dhe me një ekstazë të këndshme ajo ftonte dhe zërat e ndihmëseve të saj. Por pamja e vajzës së re ishte akoma më komike. Ishte 18 vjeçare dhe me tipare të rregullta të një ëndërrimtareje.Kishte sy të vegjël dhe të zinj, por dukej sikur ia kishin zmadhuar për t’i dhënë më shprehi, duke i zgjatur kështu dy cepat e qepallave dhe duke ia lyer qerpikët me një ngjyrë të zezë. Ngjyra e saj natyrale ishte zhdukur nga kremi i bardhë dhe i kuqi që mbulonte fytyrën e saj. Në flokët e sajuara në tri rradhë,ngrihej një amfiteatër lulesh, letrash me ngjyrë, parash sekuini të shkuara në fill njëri pas tjetrit, etj. Kjo lloj krehje që bëhej në familjet ortodokse ashtu siç shohim dhe gratë me kapele në Normandi, është d.m.th. prika e nuses.Pasi mbaroi rregullimi, përreth filluan të qarkullojnë me një pjatancë që të mblidhnin dhuratat e të ftuarve. Pastaj paratë ia lanë nuses në duar. Në perëndim të diellit, kortezhi i njerëzve filloi të lëvizë. Nusja, e përkulur nga pesha e madhe që i rëndonte mbi kokë, e shoqëruar nga një prej shoqeve të saj, u shfaq në krye të shkallëve dhe menjëherë filluan “epithalame-n”, një lloj kënge e trishtuar në dialog një lloj psalmodie me një zë hundërues e shoqëruar me xheste groteske. Duke zbritur shkallët, heroina e mbrëmjes paraprihej nga një fëmijë që mbante një pasqyrë të ngritur lart që nusja të kishte kënaqësinë të shikonte imazhin e saj. Vura re se ajo pak përfitoi nga kjo gjë e vënë enkas për koketërinë e saj. Ajo bëhej e ndjeshme veç nga pamja e saj disi e çuditshme. Kortezhi ecte në mënyrë të rregullt aq sa e lejonte ai vend, duke kaluar rrugës mes zhurmës së instrumentave, mes atij gëzimi ku asaj i hidheshin lule. Gjithçka përzihej me shprehjet emfatike të urimeve që përdoren në raste të tilla dhe që tradita i ka ruajtur gjatë një litanie të gjatë. I paraprirë nga flakadanë e pas kthesash të shumta, kortezhi mbërriti në shtëpinë e burrit të ardhshëm. Despotizmi familjar i banorëve të vjetër ka mbetur ende tek pasardhësit e tyre. Kodi i rreptë i haremllëkut i reziston zakoneve dhe fesë që e kanë vendosur atë. Duke hyrë në oborrin e shtëpisë së çiftit, u habita që mes atij gëzimi e përshëndetjesh të zhurmëshme të pritesha me një lloj ftohtësie apo apatie që e kisha ndeshur tek gjermanët. Burri, me një lëkurë në ngjyrë bronxi, ku disa rrudha në ballë e tradhëtonin moshën e tij, ishte ulur mbi një tufë gjethesh rrapi e vidhi. Vallë ëndërronte për bukurinë e të fejuarës së tij apo për një nga ato goditje të papritura teatrale që njoftonin për fillimin e shfaqjes? Jo,ai ishte në ekstazë, atje, nën briskun e berberit, ndërkohë që miqtë e tij admironin me kënaqësi shkathtësinë e atij artisti. Pasi mbaroi ky operacion, i parfumosur me kolonjë nga koka te këmbët, edhe aty, filluan të mblidhen paratë ashtu siç tek nusja. Gjithçka zhvillohej me një seriozitet të heshtur dhe unë nuk pashë asnjë buzëqeshje në fytyrat e të rinjve të asaj dasme. Ndërkohë që bëheshin përgatitjet, nusja dhe shoqet e saj ishin vendosur në cep të oborrit dhe prisnin të heshtura. Ajo shikonte nga burri apo zotëria e tij i ardhshëm, që ishte gati ta merrte. Ajo u ngrit nga karrigia dhe iu drejtua shtëpisë bashkëshortore. Kjo gjë nuk shkaktoi asnjë emocion, madje ai nuk dënjoi ta përshëndeste, duke ruajtur ftohtësinë e tij derisa kortezhi femëror kapërceu pragun e portës. Unë nuk kuptova asgjë nga ky l oj teatri, por shpejt ai u shkëput nga grupi që e kishte mbajtur deri atëherë nga vështrimet e të dashurës së tij dhe ndërkohë që ata këndonin përsëri dhe më fortë këngën e virgjëreshës, ai hyri në apartament, duke lënë më parë thikën jashtë portës. Miku im “logothet” (funksionar), të cilit i kërkova të më shpjegonte këtë ceremoni, qeshi duke tundur kokën pas, pa ditur të më shpjegonte. Duke hyrë në atë sallë me gjithë ata njerëz që shoqëronin atë ritual,u skandalizova kur pashë nusen të ulur tre “pouces”
më poshtë se burri, në stolat enkas për ata. Prindërit zunë vend anash tyre dhe gjatë disa minutave u krijua një heshtje e përgjithshme. Burri krekosej mekrenari, ndërsa vajza dukej e përrunjur dhe e kënaqur por në tiparet e saj nuk shihej asnjë lloj lumturie. Ndërkaq, të tjerët që merrnin pjesë në atë dasëm, në vend që të interesoheshin apo të tregonin kënaqësi ndaj të martuarve, dukej se vetë ata ishin të lumtur që nuk ishin në vendin e atyre që martoheshin.Ndërkohë do të fillonte ceremonia fetare, kur vështrimi i “logothetit” më bëri të ditur se në atë çast unë isha i tepërt. Duke parë që dhe njerëz të tjerë po largoheshin, pas disa përgëzimeve të zakonshme, dola dhe unë me ata dhe pas dy minutash u gjenda mes një turme, e cila nga jashtë bënte që të ushtoninthirrjet e saj”…
Dy vjet më parë, duke shkruar librin “Bujtës të largët” me mbresa të udhetarëve francezë gjatë shekullit XIX në Shqipëri, më kishte tërhequr vemendjen dhe një shënim i anglezit Smart Hughes, në librin e tij “Udhëtim në Janinë, në Shqipëri”, ku ai shkruante rreth ceremonisë së dasmës arvanitase: “… Dhëndëri shkon me kalë në shtëpinë e të fejuarës. Kur arrin, atij i afrojnë një bukë të madhe,të cilën ai e copton dhe ua hedh ato të pranishmëve të mbledhur para portës së shtëpisë, të cilët shtyhen mes tyre kush ta kapë i pari. Kur hyn brenda,dhëndrit i thonë të ulet, i japin të pijë e të hajë dhe zakoni e do të dëndet mirë. Vjehra e puth dhëndërin dhe rreth qafës atij i lidhin një shami, dhuratëe të fejuarës, që zakonisht është ajo që e ka qëndisur. Atëherë prifti vjen dhe ka pasazhe te te huajve qe duhet te behen sa me te njohura te shqiptaret dhe te greket!
bën shërbimet e rastit, ose në shtëpi ose në kopësht. Pastaj të gjithë u hipin kuajve, të prirë nga dhëndëri, i veshur me rrobat më të bukura, i mbështjellë me një pallto të madhe, me pamje disi të vrarë dhe që ndihmohet nga miqtë etij, sikur një ceremoni e tillë ta ketë dërmuar. Nusja e ndjek e mbuluar me vello të saj apo që e ka marrë hua. Në një distancë larg nga shtëpia ata ndeshin miqtë e tyre dhe vajzat e nahisë ecin me ata, vallëzojnë, duke i shoqëruar e vegla muzikore dhe zërat e tyre. Kjo është pjesa më interesante e ceremonialit. Duke ardhur për tek burri, babai i nuses e merr atë për krahu dhe bën sikur e detyron që të hyjë në shtëpinë e re, duke hedhur mbi mur një shegë,si shenjë oguri për pjellorinë e çiftit. Nëna e burrit i nxjerr mjaltë, bukë e vaj dhe duke i qarkuar me një shall të dy i tërheq për t’i futur në dhomën e tyre dhe ku vajza bën gjoja se s’do të hyjë. Kur ajo hyn, nuses i heqin vellon,e vendosin në cepin ngjitur të murit, ku ajo qëndron në këmbë si statujë me sytë e ulur. Pastaj shtrojnë tavolinën dhe të gjithë ulen të hanë, por jo nusja, e cila duhet të qëndrojë në këmbë deri në mbarimin e darkës, duke i përshëndetur thellësisht të gjithë ata që pijnë për shëndetin e saj…”
Shatobriani i mrekulluar
Një nga përshkrimet e bukura është dhe ai i Chateaubriand-it, të cilën Dora D’Istria e kishte lexuar në kujtimet e Chateaubriand gjatë udhëtimit të tij në Greqi, Udhëtim nga Parisi në Jeruzalem.
Ndër të tjera, duke shkruar për arvanitasit, ai kujtonte dhe një histori të bukur dhe shkak për këtë ishte bërë miku i tij, konsulli francez Fauvel: «Po lija Athinën dhe po shikoja një ëndërr të veçantë. Sikur më kishin dhënë kurorën e Atikës. Themeloja një universitet ku fëmijët e gjithë Evropës vinin të mësonin greqishten letrare dhe atë popullore…një tufë zviceranësh dhe gjermanësh përziheshin me shqiptarët e mi. Më datën 27, ne shkuam tek një shqiptar që e njihte z. Fauvel… Por u desh ta ndaloja udhëtimin nga ethet që më pushtuan në kasollen e këtij shqiptari. Ditën e kaloja shtrirë mbi rrobën time. Të gjithë njerëzit e shtëpisë shkonin në fusha. Madje dhe Josifi shkonte. Në shtëpi mbetej veç vajza e mikut tonë shqiptar.Ishte një vajzë 17 vjeçare, tepër e bukur, e cila ecte me këmbët zbathur dhe flokët e mbushur me monedha argjendi. Nuk merrej me mua, por punonte sikur të mos isha atje. Porta ishte e hapur dhe rrezet e diellit hynin në atë kthinë që ishte i veti vënd me dritë. Hera herës më kapte gjumi. Zgjohesha pastaj dhe shikoja shqiptaren që merrej me punë, duke kënduar me gjysmë zëri. Ndonjëherë i kërkoja ujë, «nero». Ajo më sillte një kupë plot me ujë dhe duke kryqëzuar krahët, ajo priste që unë të mbaroja. Kur mbaroja, ajo më thoshte «Kalo?», «A është i mirë»? dhe pastaj kthehej në punët e saj… Gjëja e parë që më ra në sy në Megare, ishte një grup grash shqiptare, që në të vërtetë nuk ishin aq të bukura sa Nausika dhe shoqet e saj.Të gëzuara ato lanin teshat pranë një burimi, ku dukeshin disa fragmente të një akuaduku të vjetër… Zbritëm pastaj te një shqiptar, ku u strehuam mjaft mirë. Pastaj erdhi dikush t’i shikoja të bijën. Shkova dhe gjeta atë krijesë të mjerë mbi rrogoz të mbuluar me ca zhele. Me pështirosje më zgjati krahun e saj të mbuluar me lecka, i cili ra mbi mbulesë. Ishte gjithë ethe. I hoqa nga flokët gjithë ato monedha që ie mbanin nxehtësinë në kokë, monedha me të cilat fshatarët shqiptarë zbukurojnë gërshetat e tyre. Me vete kisha kamfor kundër murtajës dhe atë e ndava me atë të sëmurë. E kishin ushqyer me rrush dhe u thashë se mirë kishin bërë. Pastaj u lutëm për shpirtin e Krishtit dhe Virgjëreshës, duke u premtuar se do të shërohej… Kur dola, gjeta një fshat të tërë që ishte grumbulluar para portës. Gratë u sulën drejt meje duke thirrur: «verë, verë»… Kështu ata donin të më shpërblenin, duke më detyruar të pija verë… Gjithë dhimbje, arrita më së fundi në kasolle. Në sy, gjatë gjithë natës, kisha imazhin e asaj shqiptareje që jepte e merrte me jetën. Dhe kjo më kujtoi Virgjilin, që duke vizituar si dhe unë tashmë Greqinë, kishte ndaluar në Megare i sëmurë dhe atje kishte vdekur…”
Luan Rama
Itineraire de Paris à Jerusalem, François-René de Chateaubriand, Ed. Lefévre, Paris, 1860.
Term i antikitetit për të përcaktuar një poemë lirike.
Njësi matëse mesjetare: një «pouce» baraz me 25,4 mm.
Itineraire de Paris à Jerusalem,François-René de Chateaubriand, Ed. Lefévre, Paris, 1860.
