Sokol ÇUNGA
Nga koleksioni i shumëpërmendur “Kodikët e Shqipërisë”, që ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit, është e zakonshme të mbahet mend dhe të përmendet Kodiku i Purpurt i Beratit, apo Kodiku i Artë i Anthimit, të cilët janë pjesë edhe e Regjistrit të Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s. Dorëshkrimet e tjera të këtij koleksioni mbeten pothuaj në hije nga pompoziteti i së purpurtës perandorake apo shtangia përpara mitit. Një ndër thesaret më pak të njohur është dorëshkrimi i të njëjtit koleksion, i emërtuar nga studiuesit “Kodiku i Manastirit të Shën Kozmait”, “Kodiku i Fierit” ose, për AQSh, njësia e ruajtjes nr. 100 e Fondit “Kodikët e Shqipërisë”.
Dorëshkrimi në fjalë (shih ilustrimet) është një regjistër prej 96 fletësh letre, shkruar nga të dyja anët. Përmban 317 kontrata paramartesore, lidhur mes familjeve të banorëve të Myzeqesë që kishin si qendër shpirtërore Manastirin e Shën Kozmait në Kolkondas, mes datave 30 prill 1819 – 19 tetor 1843. Kontratat janë shkruar në greqisht, në fletë me përmasa 225 x 155 mm. Në kapakun e dorëshkrimit paraqitet një shënim që tregon zotëruesin e vjetër të tij: “Ky regjistër fejesash i përket të shenjtit të Beratit, Joasafit”. Sipas traditës, dorëshkrimi ndodhej dhe ruhej në Manastirin e Shën Kozmait në Kolkondas, kurse shënimi na dëften se dorëshkrimi ishte pronë e Mitropolisë së Beratit, nga e cila varej Manastiri që prej themelimit të tij. Dorëshkrimi u evidentua më 1951 dhe ka qëndruar në Manastir deri më 1957, kohë kur u dërgua në Mitropolinë e Beratit. Studiuesja Llambrini Mitrushi e studioi dorëshkrimin më 1962, pas ftesës që i bëri Mitropoliti i Beratit, Qirilli, dhe botoi dy artikuj studimorë për të. Dorëshkrimi ka qenë pronë e kësaj Mitropolie, të paktën deri në vitin 1966, kohë kur u botua dhe artikulli. Nga ajo kohë, nuk dimë se çfarë rruge ka ndjekur dorëshkrimi, deri sa mbërriti në AQSh. Sipas një shënimi në kapakun e njësisë së ruajtjes të AQSh, informohemi se kodiku u soll dhuratë nga Dhimitër Beduli në fillim të viteve ’80.
Ky kodik, deri më sot i vetmi i kësaj natyre që ruhet në Shqipëri, përbën burim parësor për historinë, antropologjinë, të drejtën, ekonominë, prosoponiminë, gjeografinë dhe etnografinë e Myzeqesë në gjysmën e parë të shek. XIX. Për shkak të kufizimeve, në këtë artikull do të prekim vetëm një pjesë të këtyre aspekteve.
Sipas së drejtës që u njeh Kurani popujve të Librit, judenjtë dhe të krishterët njihen si dhimmi, “popull i mbrojtur”. Në periudhën e Perandorisë Osmane, për të drejtat e tyre ishte garant Sulltani, zbatues i Ligjit të Shenjtë mbi dhe, me kusht që këta të paguanin një taksë për kokë, e njohur si djizya. Pas rënies së Perandorisë Bizantine, osmanët vijuan të respektonin pozicionin e Patriarkut të Konstandinopojës si autoriteti i epërm i nënshtetasve të krishterë, kurse të krishterët preferuan të respektonin Sulltanin si zëvendës të Perandorit të dikurshëm dhe autoritet të dërguar nga Perëndia. Në marrëveshjen e parë mes dy autoriteteve, Muhameti II i njeh Patriarkut Skolarios privilegjin e qeverisjes së të gjithë të krishterëve ortodoksë të Perandorisë. Mes këtyre privilegjeve renditej dhe e drejta për të vendosur për çështjet civile, specifikisht për çështje martesash, birësimesh, divorcesh dhe trashëgimie, të drejta të cilat Patriarku i ushtroi deri me rënien e Perandorisë. Duke pasur parasysh këtë realitet, regjistri i kontratave paramartesore të Manastirit të Shën Kozmait është një dokument që vërteton vetvetiu të drejtat që i njihte shteti osman Kishës Ortodokse, si instrument në bashkëqeverisje, si dhe ka vlerë juridike për kohën në të cilën është hartuar. Ndërkohë, nuk duhet harruar se autoriteti i Kishës për të administruar çështjet e së drejtës familjare zë fill që prej kohëve apostolike, me atë që Apostull Pali e quan episcopalis audientia, dhe njihet ligjërisht nga Notitia-t e njëpasnjëshme të perandorëve të Bizantit.
Regjistri në fjalë, ku shënohen kontratat paramartesore (ose të fejesës) të banorëve të Myzeqesë, menjëherë na sjell në vëmendje institucionin e prikës, dhe të dhuratës paramartesore, marrëdhënie financiare të zakonshme mes qytetarëve romakë e, më pas, të krishterëve në periudhën e Perandorisë Bizantine, tradicionalisht të zbatuara edhe gjatë periudhës së Perandorisë Osmane. Sipas së Drejtës Romake, prika është “shtimi i pasurisë së burrit nga ana e gruas, me qëllim zbutjen e barrës së martesës”. Kurse dhuratë paramartesore është “ajo pasuri, e cila, së pari, premtohet apo caktohet nga ana e të fejuarit apo bashkëshortit, kryesisht si mbështetje për shpenzimet e martesës dhe si mirënjohje për prikën, dhe, së dyti, sipas së Drejtës Bizantine, për të siguruar fitim martesor në dobi të gruas, në rast prishjeje të martesës si shkak i vdekjes së bashkëshortit”. Për të krishterët, ish qytetarë të Bizantit, të cilët bëhen shtetas osmanë, këto realitete mbeten të ligjshme deri në kohën e krijimit të shteteve kombëtare dhe mëvetësisë nga Perandoria Osmane. Sigurisht, në kohë dhe vende të ndryshme (brenda territoreve të perandorive të mësipërme), realiteti mund të ndryshojë apo të luhatet; sidoqoftë, rregulli i mesëm mbetet ky që sapo cituam.
Në rastin e kontratave të regjistruara në regjistrin e Shën Kozmait, aktet flasin për dukurinë e dhuratës paramartesore, por jo të prikës. Kjo dëshmohet në të gjitha aktet e kodikut, në të cilat pala e dhëndrit saktëson me frazën: “i jap asaj dhuratë paramartesore…”, pasuar nga shuma në të holla dhe veshjet që i dhurohen nuses së ardhshme. Siç mësojmë nga burime të tjera, dukuria e “blerjes” së nuses ekzistonte edhe gjetiu në Ballkan, si në Bullgari dhe në Maqedoninë Perëndimore (emërtimi vlen për njësinë gjeografike të Bizantit), por edhe mes bashkësive rome. Ndërkaq, kjo dukuri ekziston në formë zyrtare në të Drejtën Islame dhe praktikohej gjerësisht prej popullsisë myslimane. Nuk është aspak e çuditshme që, prej myslimanëve, të jetë huazuar nga popullsia e krishterë ortodokse, gjatë bashkëjetesës shekullore në Perandorinë Osmane.
Një informacion interesant që na jep Kodiku i Shën Kozmait është emancipimi i banorëve të Myzeqesë. Komuniteti ortodoks i Myzeqesë duket se nuk vuante nga paragjykimet përballë martesës së dytë apo të tretë, qoftë për burrat, qoftë për gratë dhe, në të njëjtën kohë, numri i martesës nuk ndikonte në sasinë e dhuratave paramartesore, si në të holla, ashtu dhe në objekte. Për ta bërë më të dukshëm këtë emancipim, duhet të vëmë në dukje se për Kishën Ortodokse, e bekuar konsiderohet vetëm martesa e parë, e dyta lejohet nën kushte të caktuara, kurse e treta pothuaj e ndaluar.
Duke vëzhguar të gjitha aktet e Kodikut, vërejmë se: 1) 257 burra vijnë në martesë I, nga të cilët 13 fejohen me gra të cilat vijnë në martesë II; 2) 300 gra vijnë në martesë I, nga të cilat 49 fejohen me burra që vijnë në martesë II, kurse 7 me burra që vijnë në martesë III; 3) 51 burra që vijnë në martesë II, nga të cilët 49 fejohen me gra që vijnë në martesë I, njëri me grua që vjen në martesë II dhe njëri me grua që vjen në martesë III; 4) 16 gra vijnë në martesë II, nga të cilat 13 fejohen me burra që vijnë në martesë I, 1 fejohet me burrë që vjen në martesë II, dhe 2 fejohen me burra që vijnë në martesë III; 5) 9 burra vijnë në martesë III, nga të cilët 7 fejohen me gra që vijnë në martesë I, 2 me gra që vijnë në martesë II, 1 me grua që vjen në martesë III; 6) 1 grua vjen në martesë III dhe fejohet me burrë që vjen në martesë II. Shprehur me përqindje, 22% e martesave janë të dyta dhe të treta.
Në të shumtën e rasteve, të afruarit në fejesë përfaqësohen nga një person i tretë, i cili është babai, xhaxhai ose daja, vëllai apo nga një person tjetër. Në 52 akte dhëndri paraqitet pa përfaqësues, kurse vetëm në një akt (akti nr. 7), nusja paraqitet pa përfaqësues. Përfaqësuesi, zakonisht, është person i gjinisë mashkullore, qoftë për dhëndrin, qoftë për nusen. Sigurisht, kemi dhe përjashtime. Në dy akte dhëndri përfaqësohet nga nëna, dhe në dy akte të tjera nëna paraqitet si përfaqësuese e nuses. Kemi dy raste ku veqili deklaron se dhëndri është shërbëtor i tij, një akt ku dhëndri është fëmijë i birësuar, dhe dy akte ku nusja është vajzë e birësuar.
Gjuha e përdorur në këtë dorëshkrim është greqishtja, e cila ishte gjuhë zyrtare e komuniteteve ortodokse të kohës. Megjithatë, tekstet e akteve vuajnë shumë nga mungesa e drejtshkrimit, dukuri që nuk është e pazakontë për kohën, si dhe nga fjalët shqipe dhe turke. Teksa ndikimi i turqishtes në tekstet e shkruar në greqisht haset gjerë në Perandorinë Osmane, fjalët shqipe i hasim vetëm në lokalitete të cilat edhe sot banohen nga shqiptarët. Në Kodikun e Shën Kozmait bie menjëherë në sy mënyra si shkruhen emrat e përveçëm të personave të përmendur në akte. Nuk haset forma zyrtare e emrave të krishtera: ????????, ??????, ?????????, ?????????, ????????, ????????, ?????????? (Sotirios, Avraam, Dhimitrios, Athanasios, Gjeorgjios, Nikolaos, Anastasios), por varianti lokal, i zakontë edhe për ditët e sotshme: ????? (Sotir, aktet: 1, 4, 15, 30, 65, etj.), ????? (Avram, i cili në trajtë të pashquar shënohet Avram, kurse në të shquar ?????? = Avrami, aktet: 1, 13, 272), ????? (Mitro, aktet: 36, 60, 85, 114, 155, etj.), ??? (Nas, aktet: 8, 28, 29, 30, 45, 219, etj.), ????? (Jork, aktet: 49, 138) apo ????? (Gjork, aktet: 254, 263, 177, 254, etj.), ??? (Kol, aktet: 3, 28, 59, 70, 90, 112, etj.), ???? (Tasi, aktet: 9, 40, 43, 64, 208, etj.).
Tjetër element i ndikimit të shqipes në dorëshkrim janë njësitë leksikore shqipe apo turke. Veçojmë fjalët: agërllëk, adet, vilare, vishnje, manushaqe, veqil, qefil, etj. Ndikimi i shqipes nuk haset vetëm tek emrat e përveçëm dhe në fjalor, por edhe në frazeologjinë e dorëshkrimit. Tek fraza “i jap asaj agërllëkun e prerë” (në dorëshkrim: “?????? ???? ?? ??????? ????????”), mbiemri “i prerë” përpiqet të japë në greqisht idiomën e gjuhës shqipe që do të thotë “caktoj”, “vendos”, duke iu shmangur terminologjisë ligjore.
Kodiku i Shën Kozmait, bashkë me dorëshkrime të tjera lokale (si, p.sh., Kodiku i Dositheut nga Mitropolia e Gjirokastrës), i shtohen realitetit të njohur të dikotomisë gjuhësore, dukuri që ngjet mes komuniteteve greqishtfolësve të Perandorisë Osmane, ku njohja e greqishtes vinte si rrjedhojë e trashëgimisë kulturore bizantine, kurse osmanishtja si gjuhë e pushtetit. Në rastin tonë, shqipja shtohet si gjuhë funksionale e përdorimit të përditshëm mes të krishterëve ortodoksë shqiptarë të Myzeqesë, duke e zgjeruar dukurinë e dygjuhësisë kulturore në shumëgjuhësi funksionale.
Dorëshkrimi nuk raporton se cilët ishin shkruesit e këtyre akteve. Vetëm në aktin nr. 7 përmendet shkruesi Ava, kurse në aktet 5 dhe 20 përmenden mësuesit Naum dhe Avakum si dëshmitarë. Dimë se pranë Manastirit të Shën Kozmait, në fshatin Kolkondas, ka funksionuar një shkollë greke alilodidaktike, e cila ekzistonte deri në fillim të shek. XX. Sipas të gjitha gjasave, këta mësues, ose, të paktën mësuesi Ava, përmbushnin edhe detyrimet e sekretarit apo të shkruesit për aktet e ndryshme që duheshin regjistruar në regjistrat e Manastirit, apo për çështje të tjera mes banorëve. Ky fakt i jep Manastirit të Shën Kozmait, veç funksionit të një qendre shpirtërore, edhe funksionin e një qendre me kompetenca noteriale. Këtë ide na e vërteton dhe një fletë e shkëputur, e gjetur në fund të dorëshkrimit në fjalë, ku shënohen disa nga emrat e atyre që kanë regjistruar aktet paramartesore, në sajë të pagesës prej 3 groshësh, e cila i jepej Manastirit.
Aktet e Kodikut të Shën Kozmait paraqesin strukturë tërësisht të ngjashme, me fare pak përjashtime (fig. 2). Në formën e tyre të plotë, struktura e akteve ka këtë rend: 1) emri i babait apo përfaqësuesit të dhëndrit; 2) emri i dhëndrit; 3) numri i martesës së dhëndrit; 4) emri i babait apo përfaqësuesit të nuses; 5) emri i nuses; 6) numri i martesës së nuses; 7) shuma e dhuratës paramartesore; 8) veshjet që dhuron dhëndri; 9) veshjet dhe dhuratat e tjera që sjell nusja (në këtë pikë, dhuratat e dhëndrit dhe të nuses vendosen në dy kolona, të dhëndrit majtas, të nuses djathtas); 10) emrat e nënshkruesve (përfaqësuesit, dëshmitarët, ndërmjetësit, të cilët nënshkruajnë poshtë kolonave përkatëse); 11) vendi i prejardhjes së palëve që nënshkruajnë.
Monedhat që përmenden në Kodikun e Shën Kozmait janë tre: aspra, groshi dhe paraja. Shuma më e zakonshme që jepet si dhuratë paramartesore është 125 grosh (haset në 161 akte), më pas vjen shuma prej 83 groshësh (e hasim në 49 akte). Këto dy shuma janë më të ulëtat dhe më të shpeshtat mes akteve, dhe duket se përbëjnë atë që quhet dhurata “sipas zakonit” të krahinës, frazë e cila haset në 33 akte, ku nuk përmendet shumë të hollash. Shumat më të larta dhe më të pakta i hasim në 15 akte, ku dhuratat paramartesore arrijnë në 300 grosh (7 akte), dhe në 500 grosh (8 akte), maksimumi i hasur në këtë dorëshkrim. Ndërsa shumat e tjera (mes 125 dhe 300 grosh) i hasim në 156 akte. Vetvetiu, krijohet, kështu, një ndarje në tri klasa, e ulët, e mesme dhe e lartë dhuratash paramartesore.
Për të kuptuar vlerën reale të këtyre dhuratave, duke mos pasur shumë burime informative në dispozicion, morëm si mjet krahasues Kronikën e Manastirit të Kamenës dhe Shën Vasilit, e cila na informon se “…në vitin 1839, më 6 dhjetor, Çelo Picari, bashkë me Kurveleshin dhe fshatrat e Lumit të Vlorës, shkatërroi çifligjet e Delvinës [….] dhe u bë shtrenjtësirë e madhe, si kurrë më parë, misri arriti në 80 grosh tagari (40 okë), kurse në Vlorë, Berat dhe Korçë arriti në 120 apo 150 tagari”. Po të hidhemi tek shumat e dhuratave të të njëjtit vit që na jepen në Kodik, shohim se ato luhaten mes 200 dhe 300 grosh ose, këmbyer në misër, 2-3 tagare. Ndonëse kemi të bëjmë me çmime dridhi në periudhë zije buke, përsëri, kuptojmë se myzeqarët e asaj kohe nuk bënin shpenzime të mëdha për martesat, si dhe kishin nivel shumë të ulët ekonomik.
Teksa besimi i atyre banorëve të Myzeqesë që paraqiten në këtë regjistër nënkuptohet vetvetiu, teksa paraqiten për të kryer një akt fejese në Manastirin e Shën Kozmait, regjistri nuk na jep të dhëna të qarta, veç ndikimeve gjuhësore të shqipes, rreth kombësisë së palëve të përfshira në fejesë, apo për familjet e tyre. I vetmi përjashtim që hasim është përmendja e “zakonit të vllehëve” (aktet nr. 208, 240, 241), dhe e “zakonit të myzeqarëve” (aktet nr. 153, 183, 230, 278). Veç këtyre tematikave studimore, të cilave iu referuam shkurtimisht më sipër, dhe që burojnë nga përmbajtja e Kodikut të Shën Kozmait, regjistri na ofron edhe të dhëna të tjera, të cilat e kemi të pamundur t’i trajtojmë në kufijtë e këtij prezantimi të shkurtër. Me disa prej tyre, siç është etnografia, antroponimia dhe toponimia, është marrë studiuesja Llambrini Mitrushi (Etnografia Shqiptare II, Tiranë 1966).
Në fund, por jo për nga rëndësia, shtojmë se një monument i tillë i shkruar, paçka se nuk paraqet tipare mbresëlënëse si pergamena e purpurt apo miniaturat e praruara, është një thesar i vyer që mbërrin në ditët tona i sjellë dorë më dorë, i prodhuar nga një komunitet ortodoks vendas. Ky burim parësor për disa nga fushat e shkencave shoqërore qëndron në të njëjtin nivel rëndësie si edhe monumentet arkitekturore apo arti dhe zejtaria e prodhuar dhe e ruajtur nga komunitetet ortodokse të Shqipërisë.
*Arkivist, Arkivi Qendror Shtetëror (Artikulli është pjesë e revistës kulturore “Art & Trashëgimi”, që boton numrin me titull “Trashëgimia Ortodokse në Shqipëri”, pjesë e një gjerdani të veçantë botimesh kulturore periodike kushtuar trashëgimisë kulturore dhe historike të komuniteteve fetare në vendin tonë).
