Pas dekadash të tëra lufte,gjithmonë e më shumë familje Afgane kanë një arsye apo një tjetër për të vizituar varrezat e Kabulit, ku një pjesë përherë në rritje e jetës së përditshme zhvillohet.
Nga Mujib Mashal*
KABUL, Afganistan – Pikëtakimi i fëmijëve është varri i njëfarë Bibi Jawaher. Ajo ka vdekur prej 27 vitesh dhe mbishkrimi mbi gurin e varrit është kaq i veshur, sa të duhet të përshkosh pluhurin me gisht që të mund të lexosh emrin e saj të plotë dhe vitin kur ndërroi jetë.
Megjithatë, vendprehja e saj në një kodër të vogël në mes të varrezës gjigande Kart-e-Sakhi në Kabulin perëndimor, iu jep fëmijëve një pamje të plotë të klientëve të mundshëm, të cilët vijnë aty për të vizituar mijëra varret, të cilët shenjojnë rrëzën e malit.
Aty shfaqet mesoburri argjendar, teksa kryen pelegrinazhin e përjavshëm tek varri i të ëmës, e cila vdiq nga kanceri; ai paguan ekstra, që varri t’i pastrohet me kujdes me sfungjer të butë banje. Aty është edhe nëna e përndjekur nga makthet se, varri i të birit 15-vjeçar, i cili vrau veten nga një dashuri e dështuar, ka nisur të marrë flakë. Ajo vjen rregullisht për të parë se guri i varrit me portretin e të birit që mban veshur xhaketë e kravatë, është ende i paprekur dhe iu paguan pak para fëmijëve që ta spërkatin herë pas here me ujë.
Spërkatja e varrit me ujë është një traditë e vjetër Afgane, e cila besohet se mban të freskët kujtimin e të ikurve dhe ndihmon pastrimin e tyre nga mëkatet e kryera gjatë jetës.
M’u mbi trupin e Bibi Jawaher, fëmijët presin me kovat e ujit të mbushura tek një përrua aty pranë. Sapo pikasin një klient, ata nxitojnë me kovat në krahë, shpesh duke u zënë me njëri tjetrin gjatë rrugës.
Por, në fund ata i dorëzohen kodit të tyre të heshtur: Kur dikush arrin i pari tek një klient, të tjerët tërhiqen menjëherë, duke kërkuar përgjatë fushës një mundësi tjetër.
Fëmijët përpiqen të argëtohen ku të munden, por puna është serioze. Ajo vendos ushqim në tryezat e familjeve. Ata arrijnë të sigurojnë rreth 10 afgani për çdo kovë që zbrazin – çmimi i një simiteje, thuajse 15 centë. Ditëve me fat, mund të fitojnë shumë më tepër nga bakshishet, të cilat shkojnë gjer në 10, apo madje edhe 20 dollarë, duke e ruajtur përgjithmonë si të veçantë atë varr në kujtesën e tyre.
Atyre u është dashur të pajtohen me realitetin e ashpër të jetës Afgane: Pas dekadash të tëra lufte dhe tragjedish të shpeshta, gjithmonë e më shumë familje Afgane kanë një punë apo një tjetër në varrezat e Kabulit, ku duket se zhvillohet një pjesë përherë në rritje e jetës së përditshme.
“Ajmal zakonisht e hedh ujin pa marrë leje,” thotë Jamshid, 10 vjeç, i cili i bashkohet atij gjatë ditëve kur puna shtohet. Është një taktikë efektive: Kur uji është zbrazur, vajtuesi duhet të paguajë.
“Kush tha që e bëj këtë?” proteston Ajmal, i cili gjithashtu është 10 vjeç, “OK, ndoshta e kam bërë një herë. Ose dy.”
Pas tyre, një djalë tjetër ka hipur mbi gurin e varrit të Bibi Jawaher si të qe një kalë lodër.
“Ne nuk e lëmë kurrë të pistë atë,” thotë Jamshidi për varrin e saj. “E pastrojmë gjithmonë me ujin që na mbetet para se të kthehemi në shtëpi.”
Shfaqje të ndërlikuara
Varreza Kart-e-Sakhi vjen në jetë të Enjteve dhe të Premteve, fundjava Afgane. Disa varre janë kthyer në pika referimi për komunitete të reja, një pjesë kalimtare, të tjerë më të qëndrueshëm.
Fëmijë me duar të plasaritura luajnë me zare mbi varrin e Zaher Turkman. Dy burra pinë cigare pranë varrit të Sayed Rohullah Sadatit. (Del se janë punonjës policie.) Një student universiteti, i cili mban veshur një xhaketë të kaltër, me shënimet e leksionit në dorë, vrapon mes varreve, duke u përpjekur t’i mësojë përmendësh përpara provimit.
Varreza është një “dhuratë nga zoti” për të dashuruarit e rinj, një vend intim ku, mjafton pak hije trishtimi e vaji, dhe mund të flasin lirshëm në telefonat e tyre, pa u ndërprerë nga ngacmimet, të cilat përndryshe janë krejt normale këtu. Në një cep të tërhequr, dy vajza adoleshnte qëndrojnë ulur në cepin e një varri, ndërsa njëra prej tyre sheh telefonin, duke buzëqeshur e skuqur. Një shitës akulloresh vjen rrotull me biçikletën e tij.
Çdo fundjavë, në varrin e Sayed Faqir Hussain ka ndeshje gjelash. Burrat qëndrojnë në një ring të sajuar, ndërsa zogjtë e stërvitur vijnë nën sqetullat e pronarëve të tyre. Mbikqyrës i lojërave, si kumbar dhe arbitër, qëndron Said Gul Agha, i cili mban nofkën Mekaniku, që është edhe zanati i tij gjatë javës.
Mekaniku dikur ka patur dhjetë gjela luftëtarë, por vetëm dy i kanë mbetur. Ulur në çip të varrit, ai është krejt i përfshirë nga çdo lëvizje, njëherësh i emocionuar dhe në ankth, ndërsa zogjtë përdredhin qafat e njëri tjetrit duke shkaktuar pasthirrma.
“Sille për raundin tjetër, përpara se të ftohet!” i thërret ai një burri, i cili është duke fshirë gjakun nga fytyra e zogut. “Nëse nuk i dhemb trupi, nuk do mësojë kurrë të luftojë.”
Varret në Kart-e-Sakhi janë zbukurar mjaft kohët e fundit. Gjithmonë kanë patur poezi dhe forma lulesh të gdhendura, por tani ka gurë masivë me portrete, e madje edhe postera të varur.
Në skaj të varrezës, pas një radhe dyqanesh dhe gjellëtoresh të vogla, ndodhet varri i “Komandantit Dëshmor Mahdi Ghazniwal Bakshi.” Një oficer policie, i cili ishte vetëm 23-vjeç kur vdiq, në një pritë të ngritur nga Talebanët në Afganistanin jugperëndimor.
Dy flamuj valëzojnë mbi varrin e tij, njëri i shtetit të Afganistanit, ndërsa tjetri është një shirit dëshmori dhe midis tyre qëndron posteri i tij me syze të errëta, një radio ushtarake në njërën dorë dhe një AK-47 në tjetrën.
Brenda kangjellave rrethuese, m’u pas gurit të varrit me portretin e tij të gdhendur, varet një tjetër poster i Komandantit Mahdi. Ai shfaqet i shtrirë mbi një divan, me atlete “Levi’s” dhe një byzylyk floriri. Në fund të varrit prehet një trëndafil i tharë, shumica e petaleve të të cilit janë vjedhur nga era.
“Ai kishte gjashtëdhjetë të dashura,” thotë i ungji, Ezautllah Nabizada, i cili erdhi një nga ditët për t’u përulur pranë varrit e për të bërë nderimet e tij. “Dhe ishte i martuar.”
Parcela e re me gurët e varrit të zbukuruar është kryesisht puna e një artisti të vetëm, Muhammad Zahir, i cili vendos adresën dhe numrin e tij të telefonit në fund të çdo guri të gdhendur.
Zahiri ka kaluar 25 vite si punëtor në Iran, ku mësoi të bënte skulptura, oxhakë dhe shatërvanë guri. Gdhendja e gurëve të varreve, ishte vetëm një pjesë e vogël e biznesit të tij.
Kur u kthye në Afganistan mëse një dekadë më parë, ai fillimisht provoi të merrej me skulpturat, oxhakët dhe shatërvanët. Ato shiteshin mirë gjatë periudhës së shpërthimit të parave, e cila erdhi bashkë me prezencën e shtuar të ushtrive ndërkombëtare, por dalë ngadalë shitjet ranë, gjersa më në fund u ndalën.
“E vetmja gjë që na mbeti ishte të bënim këta gurë varresh,” thotë ai, “sepse të vdesësh, është e lehtë këtu.”
Në varësi të përmasave dhe cilësisë së gurit të përdorur, një varr, i cili përmban një pllakë dhe korniza guri anash saj, kushton nga 250 dollarë e sipër. Më i shtrenjti që Zahiri ka bërë, për më tepër se 3,000 dollarë, ishte për një gjeneral policie diku në veri.
Një mëngjes të vonë vjeshte, jashtë studios së tij, artisti i tij kryesor, i mbuluar nga pluhuri i bardhë i mermerit, ishte i zënë duke punuar gurin e varrit të një oficeri policie 22-vjeçar, Komandant Zabiullah Qasemi. Në portretin që do të gdhendej, Komandant Qasemi mban syze dielli të rënda. Me përjashtim të tufave të flokëve në tëmtha, ai është tullac, çka nënkupton një punë më të madhe në gdhendjen e mermerit të zi.
Gratë e varrosura këtu, nuk marrin të njëjtin luks.
Edhe të vdekura, ato ndiqen nga misogjinia. Vetë emrat e tyre, rrallë shfaqen mbi varre, e lëre pastaj portretet, apo ndonjë poezi.
“Këtu prehet e ndjera, nëna e Muhammad Raza.”
“Këtu prehet bija e Muhammad Haidar.”
Nuk ka më vende
Në një qytet të vogël, por të mbipopulluar si Kabuli, logjistika e marrëdhënies me vdekjen me ritme kaq të shpejta në tri dekada, ka sjellë mëdyshjet e veta.
“Po përballemi me një mungesë hapësire për varreza në qytet,” thotë Abdul Rahman Ahmadzai, drejtor i departamentit në Minsitrinë e Çështjeve Fetare, e cila mbikqyr 30 varrezat e Kabulit, 12 prej tyre, gjigande si ajo e Kart-e-Sakhi.
Qysh nga lufta civile, e cila nisi më 1980, varrezat e paplanifikuara nisën të mbinin kudo në vend. Në 1990, kur luftimet u shtuan, njerëzit as nuk largoheshin dot nga shtëpitë nga frika e raketave, ndaj shpesh ata i varrosnin të dashurit e tyre në çdo rrip toke që gjenin. Tani, çdo varrezë e tillë është një problem prone, e cila i përket qeverisë ta zgjidhë.
“Rregullat tona thonë se, kudo ku varrosen trupa, ajo tokë bëhet automatikisht pronë e qeverisë,” thotë Z. Ahmadzai. “Nëse ajo i përket dikujt, qeveria iu jep atyre një pronë diku tjetër.”
Departamenti i Z. Ahmadzai është duke kërkuar tokë në distriktet jashtë portave të qytetit, për të zhvendosur varrezat. Ai madje ka arritur të përcaktojë edhe përmasat individuale të çdo varri: 1.5 metra me 2.5 metra, dimensone thotë ai, siç janë vendosur në Sheriat.
Një pasdite të vonë vjeshte, ndërsa presioni në tenxheren në zyrën e Z. Ahmadzai në Kabulin qendror,sa vinte dhe bëhej më i zhurmshëm, një punëtor nga pallati presidencial erdhi me një kërkesë. Ai kërkonte disa metra më tepër rreth varrit të të atit, për të ngritur një mauzoleum dhe ai i kishte të gjitha hollësitë të shënuara në një copë letre, ku dukej gjithashtu edhe vula e aprovimit e ministrit të çështjeve fetare, shefi i Z. Ahmadzai.Ahmadzai e lexoi kërkesën dhe kërkoi ndjesë. Për shkak të rregullave, ai nuk mund të firmoste për një hapësirë aq të madhe, për një varr të vetëm.
“Im atë ka qenë profesor i çështjeve Islamike në universitet për 40 vite,” kundërshtoi tjetri. “Për shërbimin e tij, a nuk e meriton ai aq hapësirë?”
Pasi vizitori përmendi emrin e një anëtari të rëndësishëm të Parlamentit, Z. Ahmadzai duket se u tërhoq dhe caktoi një inspektor të shkonte e të shihte vendin. Por, më pas, ai më tha privatisht se inspektori do të rekomandonte të njëjtën gjë: Nuk mund të bëhet.
Inspektorët janë sytë dhe duart e tij kudo në qytet, duke matur çdo varr e duke raportuar shkelësit. Është përgjegjësi e tyre të ndalin dhunimet në tokat e varrezave e të përpiqen, pavarësisht frytshmërisë, të pengojnë sjelljet e pahijshme.Ahmadzai e di sigurisht për marifetin e ujit që fëmijët bëjnë në Kart-e-Sakhi. Kjo ndodh kudo dhe ai thotë se ka një traditë ngushëlluese pas saj: “Të hedhësh ujë është mirë sepse, nëse të vdekurit kanë mëkatuar, ne e dimë se edhe bima më e vogël është një falje ndaj Zotit, dhe uji ndihmon që barishtet të rriten.”
Të zvarritesh për para
Vetë fëmijët, të cilët variojnë nga mosha 5 e gjer në 13 vjeç, kanë në mendje shqetësime më të përkohëshme. Ata janë ashpërsuar nga konkurrenca, rrethanat e vështira dhe turma, me të cilën iu duhet të përzihen.
Një mbrëmje të enjteje vjeshte të vonë, fëmijët po prisnin si zakonisht për klientët tek varri i Bibi Jawaher. Varreza ishte e heshtur. Një nga djemtë, Edris, me rrobat e pista, fytyrën e plasaritur dhe qurrat që i vareshin nga hundët, qëndronte kaluar, duke u tundur para-prapa mbi varrin e gruas së gjorë. (Në një vizitë tjetër një javë më pas, guri i varrit i Bibi Jawaher do të gjendej i thërrmuar.)
Edris duket jo më tepër se 6 vjeç, por kur e pyes, ai numëron gishtat dhe thotë 22. Në ç’klasë është? “Kaq,” thotë ai, duke treguar gishtërinjtë e të dy duarve: “22.”
“Ai rri këtu gjithë ditën dhe kthehet në shtëpi në mbrëmje bashkë me ne,” thotë Ajmali. “Kur familja e ndërron dhe i vesh rroba të reja, atij nuk i pëlqen. Ai vesh prapë rrobat e pista dhe vjen këtu.”
Aty pranë, një djalë i quajtur Imranai, krejt befas godet në fytyrë një nga kushërinjtë e tij. Kaosi shpërthen. Disa fëmijë ngatërrohen me njëri tjetrin në një sherr mes pluhurit, teksa shajnë nënat dhe motrat e njëri tjetrit, disa duke qarë.
“I thashë të shkonte të punonte dhe të mos e harxhonte kohën kot, dhe ai më shau motrën!” thotë Imranai, ndërsa shpiegon arsyen e asaj që do të ishte një nga zënkat e shumta të asaj mbrëmjeje. Ai mban veshur tuta në ngjyrë të verdhë të shndritshme, kurse një shami i lidhet gjithë stil rreth qafës.
“Kam fituar 60 afgani sot. Ti sa ke punuar?” i kundërpërgjigjet kushëriri. Imranai, i përkulur për të ruajtur pamjen kërcënuese, kërcen sërish mbi djalin. Kushëriri më i vogël hedh poshtë kovat, ndërsa uji përhapet kudo, dhe merr në duar dy gurë të vegjël, duke u bërë gati të gjuajë.
“Ata shajnë tezet dhe nënat e njëri tjetrit – si të mos jenë të një familjeje,” thotë Ajmal, i lumtur teksa i vështron. E kanë ndërprerë sërish. Ai rrudh hundën duke nuhatur ajrin.
“Bar është ky?”thotë ai, ndërsa e shtrin fjalën mbi sherrxhinjtë duke vëzhguar gjithë varrezë në kërkim të atij që po tymos.
Në fund të ditës vjen dhe rituali më i rëndësishëm. Fëmijët nxjerrin gjithë kartëmonedhat dhe i vendosin mbi një gur të thatë varri për t’i numëruar. Baballarët e tyre janë ose tepër të varfër, ose jetojnë larg për të punuar. I ati i Ajmal-it, përshembull, është rojë në një universitet. Ai i Jamshid-it është kopshtar.
Khushnuma, 6 vjeçe, është një nga më të voglat e grupit dhe ajo vjen në varrezë me të motrën, e cila është edhe më e vogël. Ajo tha se i ati ishte në qytetin e tyre të lindjes në Laghman, një provincë në lindje, dhe se do të kthehej së shpejti. Por, djemtë thanë se ajo nuk e dinte që i ati ndodhej në fakt në Iran.
“Ai do të më sjellë një telefon Galaxy,” thotë ajo. Një mollë e pistë, dhuratë e ndonjë familjeje në zi, nxjerr kokën nga xhepi i xhaketës së saj ngjyrë rozë.
Khushnuma duket se ka një taktikë, e cila nuk dështon kurrë. “Nëse nuk e paguajnë, ajo nis të qajë,” thotë Ajmal.
Khushunma buzëqesh. “Unë kam fituar 80 afgani sot” – rreth 1.20 dollarë – “të gjitha, vetëm. thotë ajo, duke kërcitur gjuhën në shenjë kënaqësie. / Përg.: Bjorn Runa
Marrë nga “The New York Times
