Nga Fatmira Nikolli
Helena Kadare ka ardhur dje, në Tiranë në një rrëfim ndryshe, për letërsinë e familjen, për përkthimin e jetën mes Parisit e Tiranës. Si çdoherë, bisedat e saj nuk mundën të lënë jashtë vëmendjes as Ismail Kadarenë, për të cilin tha se nuk është penduar që i është kushtuar, sepse letërsinë e tij e adhuronte.
TAKIMI
Ka qenë një takim i realizuar nga “Hemingway Tirana” në kuadër të ditëve letrare. Aida Baro, në kuadër të maratonës për librin kishte ftuar Helena Kadarenë e Ylljet Aliçkën, por e pranishme ishte edhe Diana Çuli. Si grua, si shkrimtare dhe si njeri, edhe pse pak e tërhequr nga jeta publike, Helena Kadare ka ditur të jetë një grua e mençur dhe e jashtëzakonshme që lë skenën për të shoqin dhe shpesh zgjedh të jetë përkrah tij. Biseda mbase e shtyrë dhe nga zakoni i të shkruarit pranë një gote nisi me një pyetje për pijen e preferuar.
Helena Kadare nuk është pijedashëse e madhe, por tha se ndonjëherë i pëlqen “dolçino”, një pije që ia sjell një mik nga Italia. Mandej sa i takon marrëdhënies me Parisin e Tiranën, kujtoi një rrëfim të një miku në Paris. “Ai vinte nga jugu i Francës dhe e adhuronte për 15 vjet Parisin. Një ditë më tha, më zuri mërzia me të. Unë nuk e besoja në fillim se mund të më vinte mërzia me Parisin. Por tani, them se ka ardhur ky moment. Ndihem shumë mirë këtu. Do doja që jeta ime të përfundonte këtu, jo atje. Jo se më është mërzitur, por ndihem këtu më mirë”. Në këtë rrëfim, ajo gjeti mbështetjen e Ylljet Aliçkës. Edhe ai pohoi se, pas magjisë së viteve të para në Paris tashmë preferon të jetojë këtu.
Helena Kadare, pa harruar magjinë e sharmin parisien, e duke pasur parasysh se atje çdo gjë është më mirë u shpreh se ka nevojë për Tiranën, dhe jo vetëm për qytetin, por edhe për miqtë. “Është një shprehje që, “Zër miq të rinj, por mos harro të vjetrit”. Unë mendoj se të vjetrit janë diamante. Kemi pasur një mik, Gim Myftiun. Na jepte libra fshehurazi. Vinte rrinte te ne. Edhe ai si Ismali, kishte frikë. Por, Ismaili gjithë temat që ka shkruar ia tregonte Gimit. Na zinte mëngjesi duke biseduar e më pas niseshim për më punë. Vinte për çdo natë. Një miqësi të tillë nuk e përfytyron në Paris. Mbase ka, por nuk e ndjej. Stili i jetës qe anormal këtu. Në Francë më dukej se më kuptonin në fillim, pastaj nga pyetjet që bënin kuptoja që nuk kishin marrë vesh asgjë. Askush se kuptonte anormalen tonë. Ndaj Kadare, thotë s’kam qenë disident, kam bërë letërsi normale në një vend anormal”.
TË SHKRUARIT
A qe e lumtur që shkroi? Helena Kadare u shpreh se sa janë ndjerë të lumtur që kanë bërë punën që donin. “Për shoferët, Ismaili thotë se, sa punë të mërzitshme kanë. Sidomos ata të metrove. Ndërsa unë e doja punën që bëja. ‘Kohë e pamjaftueshme’, më shkoi 15 vjet për ta shkruar”, – tha ajo. E pyetur nga Aida Baro, Helena pohoi se rritja e fëmijëve i ka marrë kohë. “Sigurisht, nëse do kisha qenë burrë do kisha shkruar më shumë patjetër. Por, puna e Kadaresë vlente më shumë. E adhuroja atë që bënte. Nuk e ekzagjeroj dhe nuk kam qenë e detyruar. Por, kuptova që vlente letërsia e tij. Imja do ishte letërsi mesatare, ndonjëherë pak më e mirë se mesatarja. Ismaili s’ka bërë punë tjetër, veç letërsisë. Unë zgjohesha në 2 të natës, kur lindi vajza për të zënë radhën për qumështin, por nuk dua të kujtoj këtë, sepse ia ka vlejtur e gjitha”. E pyetur nëse do donte të kishte jetuar me dikë tjetër më mirë që ta kishte krah, Helena u mendua një hop. “S’e kam menduar.
Kryesorja është ta adhurosh atë me të cilin je dhe unë e kam bërë”. E pyetur për kureshtjen tha se është promotor. “Dua të di gjithçka. Nëse nuk e ke kureshtjen është si vdekje. Nëse s’ke më aftësinë për t’u habitur ke humbur. Habia tregon se diçka më shumë kërkon nga jeta”. Aliçka kujtoi bisedat me Aznavour që thoshte se kureshtja të mban gjallë. Sa i takon fëmijërisë si dhe asaj se çfarë e shtyu te letërsia Helena Kadare kujtoi se ka një korrespondencë mbi leximet me një shoqe. “Babai dhe drejtori i shkollës sime në Elbasan ishin kuriozë. Im atë më mbante në kontroll për letra dashurie. Lexoja “Kontin e Monte Kristos”, e jo vetëm, lexoja ato që përkthente Vedat Kokona, një burrë i pashëm. Jetonim me këto ëndrra, sepse vetëm librat ishin atëherë”, – tha ajo.
Helena Kadare zbuloi se nuk ka qenë njeri konfliktesh. “Ka qenë një jetë e realizuar, por nuk ka qenë e thjeshtë. Mbase kjo ka qenë sharmi i jetës. Si është ajo shprehja, kur desha të kuptoja si ishte jeta, e kuptova se kishte kaluar shumë”.
Sa i takon përkthimeve Helena Kadare vërejti se ka përkthyer ata burra që ka dashur t’i lexojë e ka ëndërruar t’i takojë. Më pas e pyetur për librin “Tri gratë” e Jasushi Inoes, Helena Kadare u përgjigj përmes Henri Marsh dhe librit të tij “Mos bëj dëm”. Ai shkruan: “Në zemrën e çdo kirurgu ka një varrezë të vogël. Sa më shumë punoja, aq më shumë besoja se ka shumë rol fati. Ai ka thënë se e kish zili nënën që besonte”.
Më vonë, e pyetur për njeriun, Helena Kadare kujtoi diçka nga periudha e shkollës: “Kur kemi qenë në shkollë mësonim nga teoria marksiste se individi s’ka vlerë. Por, unë mendoj ndryshe. Një njeri, një individ bën hatanë, si Hitleri a diktatori ynë”. Sa i takon letërsisë sot, Helena Kadare vlerësoi ambicien e të rinjve, por tha se njerëzit paguajnë shumë për të botuar. “I thashë një mikut tim që donte t’i botonte një libër djalit 20 vjeç, se është si ta martosh para kohe. Nuk duhet mësuar t’i ketë gati. Duhet të provojë ndjesinë e aprovimit të botuesit. Tha se prindërit nuk duhet ta shtyjnë fëmijën, as ta detyrojnë”.
Helena mohoi të jetë feministe. Tha se e bukura është te të parit e gjërave në një drejtim dhe zbuloi se e bën me dashuri përzgjedhjen e personazheve femra, por jo për të mundur burrat.(GSH)
