Luan Rama
S’kisha menduar kurrë për gargujt… Para tyre kisha qenë gjithnjë indiferent. Figura të çuditshme, të ftohtë, herë-herë diabolikë. Kur isha fëmijë më ndillnin frikë. Më ngjanin me magjistarë të tjetërsuar në gur. Ardhur nga botëra të tjera.
Shumë vite më vonë, një ditë në Paris, takova danezin Peter Haubro që vinte nga Shqipëria… Pesë vjet dashuri dhe pastaj krisma, kaos. Peter me një këmbë në Shqipëri, me një qiell të Danimarkës në sytë e tij dhe një zemër të shkulur, dhuruar artit, krijimit, delirit, udhëtimit në hapësira të njohura e të panjohura. Pinjoll i Odiseut të lashtë.
Bashkë bëmë një copë udhë deri në Chartres. Ndaluam nën hijen e katedrales së famshme me vitratet më të bukura në botë. Kishte diell. Picërronte sytë nën këmbët e saj, në kërkim të magjisë.
Gargujt ishin aty. Të heshtur. Dëshmitarë historikë. Ngroheshin në diell. Gardianë të vjetër, krijuar nga duar njerëzorë, qindra vjet më parë.
Peter pikëtakonte kështu gargujt e tij. Kishte kohë që i kërkonte.
Chartres si gjithnjë ishte në magjinë dhe mrekullinë e vet.
Disaorë më pas e lashë aty, të magjepsur nga portalet e katedrales. Dehur nga “Divine Comedie”. “Pictura est quoedam litteratura“… [1]
Magjepsej me gargujt që ngriheshin në cepat e katedrales, herë-herë tallës, cinikë, si djaj të vegjël. Portale. Figura shenjtësh, virgjëreshash. Jetë biblike mbi gur. Njeriu dhe Zotët. Hyjnitë në marramendjen e madhe njerëzore. Ritet. Jeta, vdekja dhe përtej vdekja. Alkimi në kërkim të së panjohurës. Gjithçka ishte aty prej 1000 vjetësh.
Gargujt qëndronin të heshtur e krenarë. Përgjonin ata që vinin, ata që shkonin bohemë, mërgimtarë. Sikur ruanin horizontet.
Nuk kishin emra. Nuk dihej gjë për krijimin e tyre. Pjella të kujt ishin?
Kohë më vonë, Peter-in e takova sërish.
Figurat e gargujve ishin tashmë mbi letrën e bardhë. Qindra gravura. Ishin gargujt e tij. Pjella të tij. Pa emër. Silueta të gargujve të gurtë që ai kish takuar në Sens, Rouen, Amiens, Notre-Dame de Paris, Dieppe, Reims, Bayeux… Siluetat e tyre ndërpriteshin nga re apo nga hëna e plotë.
Garguj ripërtërirë nga magjia e artit të tij.
Peter, me një qiell të Danimarkës mbi sy… Dashuruar me Lida Cangonjin dhe hënën… dhe gargujt. Figura mistike transplantuar në botë moderne. Të padeshifrueshëm si gjithnjë. Udhëtarë botërash të njohura e mistike. Sejcili me një histori të fshehtë brenda tij, ngjizur në gur. Të nxirë, të zbardhët, të trishtë. Por jo të frikshëm… Shpirtra që pulsojnë.
Kohë më vonë, në letrat që do më shkruante, mbi zarfe, Peter do më dërgonte dhe gargujt e tij ngjizur mbi letrën e bardhë, herë të zinj, me një ruban të kuq përflakur dhe herë të kuq me një shirit të zi. “Avenue René Coty“, „Rue Cels“, „84, Rue Didot“… „6, Rue Alfred Durand Claye“. Garguj mesazherë. Mesazherë të paqes, të dashurisë, të mirësisë. Kësaj radhe ata ishin të kuq, lyer në ar, sikur dilnin nga diej apo zjarre. Më ngjanin kështu në gardianë vullkanesh, nga goja e të cilëve dilte veçse llavë, zjarr… Mitologji e kohëve të vjetra dhe moderne.
Garguj, “gargouilles”, “gargle”, “gronola sporgente”, “gorgola” “gorgoyles”, “wasserspil”, “chimères”… emra legjendash, figura groteske e mistike që prej shekujsh kanë habitur e magjepsur sytë njerëzorë… Gjysmënjerëz, gjysmëkafshë, si murgj të përçudnuar, mëkatarë demoniakë, të heshtur dhe gjithnjë ballë rrebeshesh, këto krijesa guri në formë çentaurësh, që flakin tej, rrëkezat, shirat e stuhive, janë njëkohësisht dhe bufonët e kohës sonë…
Pritësit e rrufeve
Nga vijnë këta garguj? Ç’moshë kanë? Cila dorë i ka krijuar dhe rreshtuar kështu, në kortezh, si në ditë zije? Vallë a u kanë ngjizur një shpirt?
Të heshtur, në sfondin e një muzike gregoriane, prej shekujsh ata qëndrojnë në alkiminë e moçme të krijimit, gjithë plagë të vjetra rrufesh, duke fshehur brenda tyre mjaft histori, ngjarje, vrasje, psalme apostujsh të mbetura përgjysmë, vdekje e ngjarje të kobshme…
Garguj anonimë të lagur në shi. Rojtarë qiejsh. Pritës të rrufeve. Të mardhur. Me supe të rënë. Ciflosur, plagosur… koha ka lënê gjurmë në trupat e tyre. Garguj që vajtojnë të heshtur një kohë të shkuar, të ndritur. Nuk i qahen askujt.
Dëshmitarë historikë. Përgjues horizontesh e kometash, adhurues yjesh… „Andromeda“, „Arusha e Madhe“, „Kashta e Kumtrit“… Baladë qiellore…
– Plagët tona nuk dinë të flasin, – thotë gargulli i parë.
– Sytë tanë mijëra kryqtarë e inkuizitorë kanë parë, – thotë i dyti.
– Prerje të panumërta kokësh e linçime heretikësh, – pason një tjetër.
– Sansonin, prerësin e kokave tê mbretit dhe tê Dantonit e Robespierit qê s’kishte kohê t’i lante duart nga gjaku.
– Lumi i Seine-s që skuqej, lumenjtë e botês qê ngjanin si lumenj gjaku.
– Turra drush dhe djegie martirësh në sheshet para nesh.
– Fitore e brohoritma demonësh…
– Zemërimin e qiellit dhe të Zeusit.
– Ne kemi jetuar vitet e murtajës dhe të kolerës.
– Vitet e urisë së madhe, kohën e Eklipsit të pambarimtë.
– Luftën e 100 vjetëve… Luftën e 1000 vjetëve.
– Vdekje tiranësh e mbytje perandorësh.
– Sytë tanë të shuar kanë parë gjithçka! Ata nuk harrojnë!
– Jo, nuk harrojmë… nuk do të harrojmë!
* * *
„… Kemi kaq kohë që qëndrojmë këtu, drejt, të varur në ajër ndërkohë që na shohin plot frikë… Duam që më së fundi të shkojmë dhe ne, të shkëputemi nga guri, të hidhemi dhe të nisim të ecim mbi tokë…“
Flaubert „Smarh“
Bardët…
Çdo gargull ka hijen e tij,
ka hyjnitë, plagët e tij,
ka një moshë si të njeriut.
Këta bardë të tokës dhe të qiellit
Dinë të këndojnë histori në mijëra vargje,
ata nuk dinë të gënjejnë…
Kalorësit e gurtë
Mbi portale, nën harqe hijerëndë,
kalorësit mesjetarë ende flenë,
gdhendur në gur, ngjeshur në hekur,
të pafjalë, symbyllët,
me hapin e zgjatur nga një shekull në tjetrin,
mardhur në dëborë, qullur nën shi,
djegur nën diell, me plagë të mpiksur,
dhe një këngë këputur në mes,
kalorës të vrarë,
kalorës të dashuruar,
ikur nën vringëllima armësh
dhe u kthyer pas njëmijë netësh,
të trishtë nga pritje të gjata,
dëshmitarë të dhimbshëm,
dhe gargujt pëshpëritin në një korr tragjik:
“Nga luftërat vijnë
drejt luftërash shkojnë…”
Gjama e gargujve
Gjëmojnë kambanat, ushtojnë si male të rëndë,
rënkojnë e ofshajnë si murgj të ngrirê
në një korr funebër,
lëkunden rëndë nën thirrjen
«Domina Nostra»… «Notre-Dame», «Zonja jonë»,
hepohen si malësorë hijerëndë,
që luajnë pikëllueshëm një gjamë të vjetër
që klithin e gjëmojnë
që çjerrin faqet dhe hidhen qiellit lart…
nuk është valle demonësh.
heroi i vrarë, pas njëmijë vjetësh
botën e të gjallëve lë pas…
Revolta e gargujve
Garguj që klithin, ofshajnë. Zgjuar nga letargjia e gjatë. Trupat e tyre zgjaten drejt qiellit dhe përkulen drejt tokës në një përpjekje titanike.
Sa herë afron lufta, gargujt revoltohen, marrosen. Klithin të zëmëruar kundër gjëmimeve që vijnë së largu.
Eshtë revolta e gargujve ndaj luftës moderne. Zemërimi kundër Marsit[2], kundër vetë Zeusit të Madh.
Gargujt klithin:
– Barbarë! Kalorës të plumbtë e perandorë! Marshin e Vdekjes ndaloni!
– Ulini armët gjeneralë!
– Mjaft kjo botë është përgjakur nga luftërat!
– Varrmihës shekullorë, largohuni, tutje, tej diellit!
– Le të këndojmë së bashku një himn për ngadhënjimin e Paqes!
Vonë në mesnatë ata përgjojnë hënën. Presin mëngjesin.
Presin t’u bien kambanave për të njoftuar armëpushimin! Bethoven! “Himni i Gëzimit”!
Presin të ndezin pishtarët, mbi varrin e “Ushtarit të Panjohur”!
Gargujt njëzëri thërrasin, në një liturgji të re:
– Ejani nëna fillikate, na fshini lotët dhe zinë mbi supe!
– Ballin na e puthni si të ishim foshnjat tuaja!
– Që të mposhtim dhimbjen e miliona të vrarëve!
– Të përtypim lotët e ngrira dhe të fundit të hakmarrjes!
– Shamitë e pikëllimit jepjani erës t‘i marrë!
– Nesër pjergulla do të bulëzojë!
– Qershitë e lëndinës do të harlisen në diell!
– Ullinjtë do fërfërijnë dehur nga agu i ri!
– Kuajt do të harbohen dhe vonë do të kthehen me sy të argjendtë të hënës!
– Ejani me ne dhe ju, o njerëz të rrugës, bohemë, ciganë, qytetarë të botës!
– Të ngremë ura mbi tokë dhe në qiell, që të mos shemben më!
– Gurëgdhëndësit e vjetër do të latojnë sërish!
– Krahë njerëzorë, dhe mijëra duar që do të kapen mes tyre për të pushtuar së fundi atë që kemi ëndërruar në mijëra vjet: Dashurinë!
Pashë ëndërr
Pashë ëndërr. Ishte natë. Katedralja kishte humbur në një mjegull të lehtë. Gargujt kishin zbritur të gjithë në shesh. Ishte „festa e të çmendurve “ku karron e Bacchus“e tërhiqte një çentaur dhe gruaja e tij lakuriq, shoqëruar nga Pani i Madh. Pinin verë bashkë me lypësit dhe bohemët, me murgj, magjistarë, astrologë, shëronjës popullorë e të verbër. Rrëmbenin prostitutat që ende s’kishin fjetur dhe gëzonin. Këndonin këngë të vjetra. Klithnin dhe kërkonin secili yjet e tij në galaksinë qiellore.
Këndonin këngën e dashnorëve të vjetër: portrete të Tristan dhe Yseult. Abeland dhe Heloisé[3], fytyra dashnorësh mitikë…
Mërmërisnin këngën e dashnorëve të mbytur në „Pont Neuf“.
Deheshin me yjet dhe hënën qe vraponte midis resh.
Në ag, të dërmuar dhe të përgjumur, nisën të flasin përçart.
Thërrisnin në emra hyjnitë dhe heretikët, pa mundur të ringjisnin lart kapitelet dhe majë të katedrales.
Dikush ende këndonte. Ora e madhe kish kohë që kishte ndaluar.
Për herë të parë gargujt flisnin për dikë që quhej Galilé dhe një tjetër me emrin Kopernik…
Ishte dita e parë e pranverës. Toka rrotullohej…
E dinin që zotët s’do t‘i ndëshkonin atë ditë.
„Orbis christianus“[4]…
—————————
[1] Letërsia e të paditurve. Kështu quheshin katedralet, ku njerëzit përmes figurave mund të kuptonin lehtësisht mesazhet biblike. [2] – Perëndia e Luftës [3] – dy të dashuruar në vitet 1100 në Paris (dashnorët e parë që njihen nga Parisi i vjetër), letrat e të cilëve, shekuj më vonë murgjit i kopjonin, duke i ruajtur kështu gjer në ditët tona. [4] – «Botë kristiane»
