Donald Michael Thomas, i njohur si D.M. Thomas (1935) është prozator dhe poet britanik. Romani i tij “Hoteli i bardhë”, një bestseller botëror, është shpërblyer me çmimin për prozë nga Los Angeles Times dhe është përkthyer në tridhjetë gjuhë. Për poezinë e tij në vitin 1978 i është dhënë çmimi prestigjioz “Cholmondeley” nga Shoqata e Shkrimtarëve në Mbretërinë e Bashkuar, ndërsa për biografinë e Alexander Solzhenitsyn-it është shpërblyer me çmimin “Orwell”
Donald Michael Thomas, i njohur si D.M. Thomas (1935) është prozator dhe poet britanik. Romani i tij “Hoteli i bardhë”, një bestseller botëror, është shpërblyer me çmimin për prozë nga Los Angeles Times dhe është përkthyer në tridhjetë gjuhë. Për poezinë e tij në vitin 1978 i është dhënë çmimi prestigjioz “Cholmondeley” nga Shoqata e Shkrimtarëve në Mbretërinë e Bashkuar, ndërsa për biografinë e Alexander Solzhenitsyn-it është shpërblyer me çmimin “Orwell”. Thomas jeton në vendlindjen e tij, Cornwall. Ka shkruar 27 libra: prozë, poezi, dramë, biografi dhe ese.
Nga fillimi i viteve ’80, janë bërë shumë përpjekje për ta bërë film “Hotelin e bardhë”. Ndër të interesuarit kanë qenë edhe Bernardo Bertolucci me Barbra Streisand (në rolin kryesor), David Lynch me Isabella Rossellini, Simon Monjack me Brittany Murphy, Emir Kusturica me Nicole Kidman etj.
Ag APOLLONI: Nuk e di se cila do të ishte pyetja e duhur për ta nisur këtë intervistë, por nëse pajtoheni, po ia fillojmë me Cornwall-in, i cili shfaqet në romanin tuaj të parë, “Birthstone”, ku flisni për të folmen Cornish, për popullin e atij vendi dhe për familjen tuaj. Keni jetuar edhe në Amerikë edhe në Australi, por jeni kthyer në vendlindje. A do të thotë kjo që secili e ka Itakën e vet?
D.M. THOMAS: Po, ashtu mendoj. Cornwall është një vend kelt, siç e merrni me mend, njëfarë motre e Uellsit dhe Irlandës, dhe për keltët gjithmonë ndihet një thirrje e fuqishme për atdheun. Unë u ktheva për të jetuar këtu rreth 25 vjet më parë. Kështu që, besoj se kjo është Itaka ime. Por, unë gjithashtu mendoj se kam edhe ‘atdhera’ të tjera, ‘atdhera’ emocionalë dhe mendorë dhe ju i përmendët dy prej tyre: veçanërisht Australia ku kam kaluar një pjesë të adoleshencës dhe jam ndikuar në shumë mënyra, dhe gjithashtu Rusia, të cilën kam mësuar ta dua nëpërmjet letërsisë dhe artit të saj, në përgjithësi.
Ag APOLLONI: Pra, ju edhe Rusinë e quani atdhe?
D.M. THOMAS: Po, atdhe, emocional, si çdo atdhe, që ua shton një dimension shkrimeve të mia, natyrisht.
Ag APOLLONI: Familjen tuaj e keni trajtuar në disa libra. Madje, poezitë më të mira (më drithëruese) ua keni kushtuar nënës dhe gruas. Duke e parë letërsinë si urë që ju ndihmon t’u afroheni të dashurve tuaj të ndjerë, e ndjeni sikur po komunikoni me ta?
D.M. THOMAS: Po, kjo më ndihmon shumë. Në librin tim të ardhshëm poetik, “Bibla familjare”, unë në fakt i shkruaj letra babait tim dhe anëtarëve të tjerë tashmë të ndjerë të familjes sime, çka po ashtu është një formë e bisedimit me ta. Po ashtu, komunikoj me gruan time, Denisën, e cila vdiq nga kanceri në vitin 1998, në moshën 53-vjeçare, por e cila vazhdon të jetojë në ëndrrat e mia.
Ag APOLLONI: “Hije të dashura” dhe sidomos “Pa i thënë të gjitha”, përfshijnë poezi kushtuar gruas suaj të ndjerë, Denisës. Duke u fokusuar në lidhjen tuaj, ju i keni ngritur një përmendore gruas, siç kanë bërë Dante, Petrarka dhe Poe, por në një formë tjetër që quhet postmoderne. Derisa postmodernizmi nuk është nostalgjik, kurse ju jeni, mund ta shohim poezinë tuaj si një sfidë ndaj postmodernizmit?
D.M. THOMAS: Si shkrimtar unë jam i paaftë për të menduar me terma teorikë. Njerëzit thonë se shkrimi im është shpesh ose zakonisht postmodern, sidomos romanet e mia, jo poezia ime. Unë mendoj se poezia ime është shumë tradicionale. Ju e dini se unë ende rimoj, unë ende përdor metrin që është lloj i modës së vjetër për njerëzit e ngeshëm. Po, romanet e mia përpiqen të lëvizin më gjerësisht. Nuk mendoj se jam postmodernist, e shoh veten thjesht si shkrimtar. Dhe në rastin e librave që i përmendët, “Hije të dashura” është elegji, kurse “Pa i thënë të gjitha” përmban krejt poezitë për Denisën. Kjo është e vërtetë, sepse në jetë, në një lidhje ka shumë stres dhe mund të grindeni, dhe pastaj, nëse e dashura vdes, ju mendoni se kurrë nuk keni arritur ta përfundoni bisedën, dhe ka ndodhur që ne jemi grindur në orët e hershme të mëngjesit derisa pinim verë, uiski dhe, në fund, pas shëtitjes, ajo më thotë se unë nuk i kam thënë të gjitha. Ndjehem ashtu sikur nuk i kam thënë të gjitha në jetën e saj. Kështu erdhi edhe titulli i këtij libri.
Ag APOLLONI: Në përmbledhjen tuaj të fundit, “Fluturim dhe tym”, është një poezi e titulluar “Barbekju”, ku shihet një inat ndaj fatit që nuk jua jep rastin t’i keni të katër gratë tuaja në barbekju. Sa janë të rëndësishme gratë në jetën tuaj? Në vepra ju keni eksploruar psikën femërore. Për t’ia arritur kësaj, sa ju ka ndihmuar përvoja me gratë?
D.M. THOMAS: Po i përgjigjem së pari pjesës së fundit. Gratë më kanë ndihmuar jashtëzakonisht shumë në shkrimet e mia, në kuptimin që ato për mua janë muza dhe frymëzim dhe s’mund të kërkosh të jenë më shumë se muza. Për shembull, poetja ruse, Ana Ahmatova është si një muzë për mua. Por, në jetën time, Denisa ka qenë muza ime, ka pasë edhe të tjera, se unë jam martuar katër herë, prandaj kjo zgjedhje ka luajtur rol të konsiderueshëm në jetën time. Kam pasur dy divorce, njëherë mbeta vejan, kurse tash jam martuar me një zonjë kanadeze, shumë më e re se unë, ashtu siç kanë qenë edhe të tjerat. Kur erdhi kjo, unë mendova sa mirë do të ishte sikur të kishim një barbekju, një ditë të bukur vere me diell dhe mendova pse nuk mund të jenë të gjitha këtu, pse nuk mund të jenë të gjitha se bashku, dhe pastaj u kujtova që gruaja ime e parë nuk do ta duronte gruan e dytë, gruaja e dytë nuk do ta pëlqente gruan e tretë, por e para me të katërtën do t’ia çonin shumë mirë, por fatkeqësisht kjo ishte e pamundshme. Ky ishte një reflektim zbavitës mbi martesat dhe ndarjet. Mendoj gjithashtu, se nëse je në një lidhje të dëshpëruar, mund të ndjehesh shumë i shqetësuar për të shkruar, sepse Pushkini ka thënë se për shkrimtarin durimi është më i rëndësishëm sesa ekstaza për frymëzim.
Ag APOLLONI: A nuk do të ishte më mirë për letërsinë nëse do të ishit beqar?
D. M. THOMAS: Jo, nuk mund ta paramendoj këtë.
Ag APOLLONI: Pse jo?
D. M. THOMAS: Duhet ta kem një grua në jetën time.
Ag APOLLONI: Për shkak se gratë janë muzat tuaja?
D. M. THOMAS: Për shkak se ato janë muza dhe gjithashtu unë i përkas atij brezi që i duhet gruaja për të gatuar, edhe nëse praktikisht kjo do të jetë shumë e vështirë. Por më shumë është për shkak se ndjesia e gruas është shpirti, është ana tjetër e personalitetit të dikujt dhe pjesa e parë e vetes sime, si secili që është pjesë e vetë opozitës. Por, në fakt unë kam nevojë për praninë fizike të femrës.
Ag APOLLONI: Le t’i kthehemi fëmijërisë suaj! Nëse një kritik psikanalist do t’ju pyeste për referencat eventuale në fantazitë edipiane të fëmijërisë suaj, si do t’i përgjigjeshit?
D.M. THOMAS: Do t’i thosha që unë jam bir i Edipit, që jam skajshmërisht edipian. E di që Frojdi ka folur për romancën e fëmijërisë. Ne të gjithë krijojmë një lloj fantazie mbi fëmijërinë. Kujtesa më është mjegulluar, por e di që kam jetuar në një shtëpi të vogël të klasës punëtore. Motra ime ishte më e madhe se unë. Kështu që, unë jam njëfarë Edipi i dyfishtë, sepse motra ime, e cila fatkeqësisht vdiq vitin e kaluar, ishte dhjetë vjet më e madhe se unë, prandaj ishte si një lloj ure ndërmjet meje dhe nënës. Dhe kur isha dhjetë-njëmbëdhjetë vjeç, ajo ishte një 20-21 vjeçare shumë tërheqëse dhe seksi. Pra, krahas nënës sime katërdhjetë vjeçare, që ishte shumë tërheqëse, unë kisha edhe një tjetër figurë erotike, motrën time, prandaj çdo ndikim i fuqishëm i grave dhe i imagjinatës, krejt imagjinata seksuale donte që unë… nuk e di saktësisht nëse do ta vrisja babain. Por, xhelozia, xhelozia e pavetëdijshme më bënte të sigurohesha të flija në shtratin e nënës sa më shpesh që të ishte e mundur. Sepse, unë thosha, se kishte fantazma dhe se kisha frikë, prandaj shkoja të flija në shtratin e saj. Fatkeqësisht, nëna shkonte në shtratin tjetër, në shtratin tim dhe mua më duhej të flija me babain, gjë e cila mund të më kishte bërë mua peder, por nuk më bëri. Mendoj se kjo është krejt çka kam për të thënë për këtë.
Ag APOLLONI: Frojdi është gjithmonë i pranishëm në veprat tuaja: si karakter, ose si metodë e thellë shkrimi. Pse jeni kaq i fiksuar në të?
D.M. THOMAS: Sepse kur e kam lexuar për herë të parë, kam qenë duke studiuar letërsi angleze në Oksford, dhe u dashurova në mënyrën sesi thoshte se i kishte shkruar ato vepra të bukura. Ai shkroi tregime mbi seksualitetin e pavetëdijshëm dhe pasi që unë isha një qenie shumë e rrallë seksuale, ai ma shpjegoi universin. Ende mendoj se ai ka thënë shumë të vërteta, të cilat janë ende të parehatshme për njerëzit.
Ag APOLLONI: Rusia dhe rusët janë tema të rëndësishme për ju. Ato i keni trajtuar në poezi dhe prozë (“Ararati”, “Gllabërimi”, “Sfinksi”, “Samiti”, “Të shtrirë së bashku”), gjithashtu ju keni shkruar një biografi të Solzhenicinit dhe keni përkthyer Pushkinin, Jevtushenkon dhe Ahmatovën. Cili është ndikimi i tyre tek ju?
D.M. THOMAS: Ndikim i jashtëzakonshëm. Më duhej të bëja shërbimin kombëtar si ushtar kur isha 18 vjeç dhe pata fatin të zgjedhesha për të shkuar në një kurs rusishteje, dhe gjithë kohës gjuha më dukej tmerrësisht e vështirë dhe ende ashtu më duket. Por, gradualisht, meqë kemi pasur folës emigrantë rusë për të na mësuar, rashë në dashuri me gjuhën dhe dashuroja zërin e poezive të Pushkinit. Dhe kur më vonë fillova të përktheja Ahmatovën së pari, para Pushkinit, kam gjetur shumë forcë, shumë muzikë në rusisht. Dhe romanet e Tolstoit dhe Pasternakut duket se po hynin në jetë me thellësinë që shkrimtarët anglezë në fund të shekullit të njëzetë nuk e kishin, kështu që, po, ata kanë pasur ndikim jashtëzakonisht të madh.
Ag APOLLONI: Kulmi i karrierës suaj profesionale, “Hoteli i bardhë”, i cili flet për Frojdin dhe pacienten e tij, i përkthyer në 30 gjuhë dhe i admiruar nga Salman Rushdie, Graham Greene, John Updike, Linda Hutcheon etj., është një kryevepër e letërsisë postmoderne. Si e gjetët idenë dhe formën për këtë roman?
D.M. THOMAS: Kjo ishte një ide që erdhi tek unë brenda pak minutash. E pata shkruar një poezi i magjepsur nga Frojdi, e kam shkruar këtë poezi të gjatë, “Gruaja te Zigmund Frojdi”, dhe fola me zërin e gruas, për çka shumë gra, të gjitha feministe, më akuzuan pse e bëra këtë, duke më thënë: ti nuk e di si ndjejnë gratë. Por unë u përpoqa ta imagjinoja se si ndjen gruaja. Dhe pastaj unë do ta lexoja një roman të gjatë nga Kuznetsov, fundi i të cilit ka një dokument historik të një gruaje që shpëton nga Bábí Yar, kur nazistët kishin ekzekutuar të gjitha gratë, një çerek milioni. Mendova se kjo grua që ishte vetëm pjesë në këtë poemë, pikërisht kjo ishte ajo gruaja. Pra, jeta e saj ishte pa fantazi erotike, dhe për më tepër me një tip fantazish të dhunshme të vdekjes në Holokaust dhe pastaj unë mendova se e dija që doja të shkruaja një lloj romani në stilin e studimeve frojdiane, kështu që e vura atë në mes. Unë do të krijoja një roman për një grua. Frojdi është intervistuesi, e trajton atë. Pra, shumë shpejt, nëse e kisha nisur me poezi, dhe mbaruar me prozë të zymtë, në mes do të fusja studimin intelektual të logjikës frojdiane. Kështu që, fillova të shkruaja me entuziazëm të madh dhe kjo ishte deri diku kah gjysma e rrugës, kur Frojdi filloi trajtimin e saj dhe e gjeta se kush ishte ajo (e formuar në të kaluarën e saj). Pra, kishte një sens zbulimi për mua derisa e shkruaja librin. Poeti amerikan, Robert Frost, thotë: në qoftë se nuk ka asnjë befasi për shkrimtarin, nuk ka befasi as për lexuesin. Dhe unë mendoj se një nga aspektet që e pëlqej te libri është se gjithmonë e ruan befasinë time.
Ag APOLLONI: “Hoteli i bardhë” është romani që ju ktheu në shkrimtar klasik. Dy temat frojdiste, Erosi dhe Tanatosi, kurrë s’janë trajtuar aq mire sa në veprën tuaj. Bile vdekja e gruas është paraqitur si përzierje morbide e këtyre temave, duke e përdhunuar gruan me bajonetë. Çka mendoni për kritikët feministë që, të irrituar nga ky përshkrim, ju kanë akuzuar si “mizogjinist djallëzor”?
D.M. THOMAS: Çka të mendoj? Mendoj që e kanë gabim. Mendoj që askush nuk i do gratë më shumë se unë.
Ag APOLLONI: Po, e keni dëshmuar me katër martesa.
D.M. THOMAS: Ha-ha-ha. E vërtetë. Unë mendoj se ata më kanë keqinterpretuar, por natyrisht siç ju thashë, unë jam dakord me çdo fjalë që thonë ata. Ju do të mendoni se kam qenë i çmendur, unë nuk jam mjaft i çmendur, jo, unë mendoj se kjo ndodh për shkak se ato kanë qenë të lidhura me diçka tjetër, duke e thënë atë ato nuk kanë dashur të besojnë se unë guxoj të mendoj si femër ose të provoj të mendoj si femër. Një feministe më sulmoi mua në lexim publik, duke thënë: Poezia, s’ka kurrgjë çfarë mendoj. Ajo tha: unë nuk ndihem ashtu, gratë jo. Dhe, rreth njëzet gra të tjera në audiencë bërtitën dhe thanë: unë ndjehem ashtu. Ajo jam unë. Kështu, unë i thashë: mirë, kjo nuk është ti, por gratë e tjera, një grua, heroina ime.
Ag APOLLONI: Më 1982, në ribotimin e “Hotelit të bardhë” shkruan: “së shpejti një film i madh”. Por, ai ende mbetet një nga filmat e mëdhenj që s’u bënë kurrë. Siç keni thënë në “Hoteli i ftohtë”, Bernardo Bertolucci, David Lynch, Hector Babenco, Emir Kusturica, Pedro Almodóvar dhe David Cronenberg janë disa prej regjisorëve që u interesuan ta kthejnë romanin tuaj në film, derisa Liza do të portretizohej nga Meryl Streep, Isabella Rossellini, Juliette Binoche, Nicole Kidman, Lena Olin, ose Emily Watson, kurse Frojdin do ta luante Anthony Hopkins, Dustin Hoffman, apo Ralph Fiennes. Pas më shumë se tri dekadash, ka shpresë për ta parë së shpejti filmin “Hoteli i bardhë”?
D.M. THOMAS: Këtë pranverë unë i kam varur shpresat te vetja ime, sepse njerëzit që e mbajnë të drejtën, një financier amerikan dhe avokati i tij, pas dhjetë vjetësh nuk arritën të fillonin të bënin filmin, kështu që të drejtat rishkruhen ligjërisht për mua, dhe unë mund të jem i lirë për t’i shitur. Për fat të keq, ky financier refuzon ta pranojë këtë dhe pak a shumë, unë e di që askush nuk do të marrë për ta bërë filmin për shkak se do të kenë frikë se mund të paditen nga ky njeri, i cili ka paditur një numër të madh njerëzish, dhe ai ka të holla, kurse unë s’kam. Së paku, unë po mundohem të ngushëllohem, kjo më trishton, por libri mbetet dhe ndoshta një ditë do të bëhet, ndoshta pas pesëdhjetë vjetësh, kushedi. Shumë vonë për mua, ndoshta shumë vonë edhe për ju. Është turp.
Ag APOLLONI: Duke qenë ai roman psikologjik, a jeni të përgatitur ta pranoni dështimin eventual në ekran, sepse, siç e dini, shkrimtarët e mëdhenj psikologjikë si Dostojevski e Floberi, nuk patën fat në film?
D.M. THOMAS: Nuk do të isha fort i mërzitur nëse do të dështoja në ekran, sepse ende do të mund të thosha: por ju duhet ta lexoni librin. Dhe libri është i mirë. Nëse ai dështon në ekran, unë ua sugjeroj librin, nëse ai ka sukses, shumë njerëz prapë do ta lexojnë librin. Unë veç mund t’ia shoh hajrin. Por, hë për hë, unë s’fitoj gjë, sepse nuk mund të gjej askënd që të guxojë të zhytet në ligjet e Shteteve të Bashkuara ku po pengohet për t’u bërë filmi.
Ag APOLLONI: Sa kanë ndikuar artet e tjera në krijimtarinë tuaj: piktura (keni shkruar një roman për pikturat e Munkut, pastaj romani juaj i fundit mban titullin e një pikture të Brygelit), filmi (“Summit” është krahasuar me “Dr. Strangelove” të Kubrick-ut), apo muzika (keni thënë se e pëlqeni Rachmaninoff-in)?
D.M. THOMAS: Po, unë mendoj se ndikimi është pak i dallueshëm, por mendoj se muzika ka ndikuar fuqishëm tek unë. I dua të gjitha llojet e muzikës, por mendoj se muzika klasike është dashuria ime e parë.
Ag APOLLONI: Çfarë muzikantësh, konkretisht? Apo, çfarë këngëtarësh?
D.M. THOMAS: Këngëtarë? Epo, heriona e “Hotelit të bardhë” bazohet pak a shumë në sopranon e madhe ruse Galina Vishnevskaya, nga një rastësi e çuditshme, ka shumë rastësi në përfshirjen e saj. Unë kam qenë në Milano, i vendosur në një hotel, ku do të qëndroja për një provë dhe dikush më tha se në atë hotel po ashtu ishte e vendosur një ruse e madhe, Galina Vishnevskaya. Ajo ishte në Milano në të njëjtën kohë në të njëjtin hotel dhe unë rastisa në kohë dhe e pashë. Takat e larta kërcitnin rrugës për në hotel. Ajo duhet të kishte ardhur atje për të performuar, ose për të marrë ndonjë çmim. Kështu që Vishnevskaya ka ndikuar goxha shumë, por më përgjithësisht, mendoj se aty ku ka ndikuar, muzika është në formë, në formë simfonike, në mendjen time më shumë në formën e rrymave të “Hotelit të bardhë” p. sh., sikur ku janë gjashtë rryma, të gjitha llojet e disponimeve të ndryshme, si alegroja dhe diçka nga andante.
Ag APOLLONI: Kam lexuar që ju, pasi t’i publikoni, nuk i rilexoni kurrë veprat tuaja. A do të thotë kjo që shkrimi për ju është vetëm një terapi për të cilën ju s’keni arsye të ktheheni, pasi ta mbaroni?
D.M. THOMAS: Kur e shkruani një libër edhe e rilexoni shumë herë, e njihni me rrënjë atë. Kur e botova librin për herë të parë, kur e mora në dorë dhe e lexova, u gëzova fort, por pas asaj fillova të mendoj për gjënë e radhës. Kjo nuk është edhe aq terapi, kjo është thjesht krijim. Më pëlqen të krijoj. Unë nuk dua të ndalem në shkrime të së kaluarës. Pastaj ndonjëherë të bie të flasësh në intervista dhe kështu me radhë. Por, në përgjithësi, unë mendoj se është e shkuar. Ajo që ka rëndësi është ajo fleta e bardhë që më pret për ta shkruar. Merrem me bllokun që vjen pas çdo romani, kështu që është gjithmonë libri tjetër ai me të cilin preokupohem. Por, unë gjithashtu, kam rilexuar të gjitha romanet e mia rreth një vit më parë. Kam qenë kureshtar me disa se ç’mund të ndodhte për njëzet vjet, dhe kjo ishte interesante, mendoj se si ishin dhe m’u dukën të mira, dhe vetëm pakica nuk ishte aq e mirë; është përvojë interesante për të rilexuar. Por sigurisht që është gjithmonë faqja tjetër, romani i ardhshëm, apo poezia e ardhshme që më pushton si ankth, më fiksohet. Sepse unë jam shkrimtar goxha i fiksuar.
(Revista “Symbol”, nr. 6)
