Gëzim Llojdia
Shqiptarët kanë prodhuar personazheve të tilla të shenjta si Shën Eleutherius, Papa Klementi XI, Shën Dardani,Shën Jeronimi, Shën Ashtin. Nikopolis është e vendosur në gadishullin e Prevezës. Disa arkeologë pohojnë se ky është qyteti i pranishëm në Prevezës. U themelua nga Octavianus Augustus) pas betejës detare të Actium në vitin 31 pes. Qyteti kishte nenexhikun e vet çdo katër vjet Actia në traditën e lashtë fetare romake, ACTIA (greqisht: Ἄκτια) ishte një festival i Apollonit, festohet në Nikopols, me veprimtari si:mundje, konkurse muzikore, gara kuajsh , duke përfshirë festivalet atletike.Shumë intelektualë të kësaj periudhe njohën zhvillimin u mblodhën në Nikopolis , të tilla si Epictetus (ishte një filozof grek i lindur në Hierapolis, Frigjisë, dhe ka jetuar në Romë deri në dëbim e tij, kur ai shkoi në Nikopolis nëpjesën veri-perëndimore për pjesën tjetër të jetës së tij). Qyteti vazhdoi të banohet gjatë periudhës bizantine. Gërmimet e para sistematike në vend janë kryer në periudhën 1913-1926, nga Shoqëria Arkeologjike, nën drejtimin e Al Philadelpheus, dhe u vazhduan nga profesorët G. Soteriou dhe A.Orlandos deri në vitin 1938. Në vitin 1938 e kthyen në zonën e kufizuar të gërmimit, por u ndal nga Lufta e Dytë Botërore.
Terreni i gërmimit ka rifilluar në vitin 1956 nën kujdesin e Shoqërisë Arkeologjike të A. Orlandos dhe zgjati deri në vitin1965. Që atëherë, janë kryer gërmimet e shpëtimit në këtë zonë.Disa nga monumentet të periudhës romake janë restauruar. 2. Gjejmë një fakt për përhapjen e krishterimit në Iliri. Përbënë një fakt njëkohësisht është fat nga ngase të dhënat flasin shkoqur:se ilirët bëjnë pjesë në grupin e popujve që në kohën e tij kishin përqafuar krishterimin. Durrësi, Nikopoja ishin qendrat kryesore bregdetare, nga ku feja e re u përhap pastaj në thellësi të katër provincave ilire: të Prevalit, Dardanisë, Epirit të Ri dhe të Epirit të Vjetër. Të dhënat për krishterimin në Iliri janë të faktike dhe të nxjerra në dritësim dielli. N ë qendrën e çdo province ndodhej kisha metropolitane, thuhet në materialin për përhapjen e krishterimit në Shqipëri, dhe aty e kishte selinë kryepeshkopi. Nën juridiksionin e këtij të fundit ndodheshin peshkopët e dioqezave .Kështu, në katër qendrat kryesore kishtare në trevat shqiptare ishin kryepeshkopatat e Shkodrës (Prevali), Justiniana (Dardania), Durrësi (Epiri i Ri), Nikopoja (Epiri i Vjetër). Kryepeshkopi i Shkodrës kishte nën varësi 3 peshkopata vartëse (ai i Shkupit 5, i Durrësit 8 dhe i Nikopojës 9). Në mesin e atyre shenjtorëve, për të cilin shumë pak është përmendur, është Shën Eleutherius, një nga paraardhësit e papëve shqiptarë të tjerë, dhe një prej atyre personazheve të njohur që kanë kontribuar në përhapjen e krishterimit, jo vetëm në mesin e shqiptarëve, por në të gjithë kontinentin evropian. Qindra peshkopë nga Iliria morën pjesë në Sinodin e parë të Romës themeluar në vitin 130 era e re . Ky fakt dëshmon për ekzistencën e një administrate të mirë-organizuar tw kishës në Iliri gjatë shekullit të 2. Elementet e para të kishës që përbëjnë themelet e doktrinës së krishterë, shtatë kodet ekumenike, janë nga territoret ilyrian (llyria ishte quajtur dikur “Ishulli i Shenjtorëve”). Kjo është dëshmia më e mirë e kontributeve që shqiptarët kanë bërë të qytetërimit evropian. Shën Eleutherius lindi njëqind vjet pas Krishtit në qytetin e Nikopoj. Ai ishte arsimuar në Romë nën ndikimin e Papa Shën Aciteti (të cilit i zgjati 11 vjet papati, nga 157-168), ku ai mori Urdhëratë e Shenjtë. Në vitin 177 AD, Shën Eleutherius u emërua Papë dhe mori urdhrin e Shenjtë në Shën Pjeter.
Gjatë papatit të tij, Shën Eleutherius ka punuar për të përhapur Biblën në shumë vende të Perandorisë Romake. Bazuar në të dhënat ekzistuese, pas lutje së Lucas i cili ishte mbret i Anglisë, Shën Eleutherius dërgoi misionarët e krishterimit, që të predikonin -besimin për kombet e qytetëruara evropiane dhe që mbeten mbizotërues në ditët e sotme. Në vitin 192 AD, pas 15 viteve të papatit të tij, Shën Eleutherius u martirizua nga idhujtarët e Romës. Përpjekjet nga të tjerët për të kërkuar Shën Elutherius dhe Shën Jeronim, si të tyre janë të shumta. Në të vërtetë, nuk është as Saint Eleutherius grek as romak siç pretendojnë disa historianë. Ai është qartë një paraardhësi ilir i shqiptarëve, lindur dhe rritur në Epir,një territor i vendosur nga Mbreti Pirros në vitet 277 para Krishtit. Ndër monumentet më të rëndësishme të Nikopolis romake janë: Odeoni. Ai shtrihet në anën perëndimore të murit dhe përmban (auditorin),vendin e orkestrës dhe skenën .Që në tokë është auditorium natyrisht në pjerrësi dhe mbështetur nga tre galeri gjysm-rrethore.U ndërtua në shekullin e 1- dhe mbeti në përdorim deri në gjysmën e dytë të shekullit të 3. Ndërtesa publike romake e vendosur në veri të mureve romake. Ato përfshijnw hapësira drejtkëndëshe të cilat janë të ndërlidhur me shumë hapje dhe janë pasuruar me kamare gjysmë-rrethore mes rreshtave të shtyllave. Monumenti i Augustit ishte ngritur nga Octavianus Augustus në vitin 31 p.e.s, pas fitores së tij në betejën e Actium dhe ishte dedikuar për (Marsit), Poseidoni dhe Apollo është një nga më të rëndësishme dhe komplekse nga hyjnitë madhështor në fenë klasike greke dhe romake dhe mitologjinë greke dhe romake. Ajo ka një gur, në formë podiumi, në të cilën shfaqen sqepat bronzi dhe pjesa tjetër e trofeve nga fusha e betejës ishin të vendosur në një stoa, tryezë mbi podium. Teatri. Është e vendosur përkarshi monumentit të Augustit. Skena duhet të ketë qenë jashtëzakonisht e lartë, ndoshta dy-kate, me tre hyrje me hark . Tre korridoret nëntokësore lejonin spektatorët për të hyrë në auditor, i cili në fakt mbështet nga tre galeri gjysmë-rrethore. Datuar në shekullin e parë. Nymphaeum. Është e vendosur në perëndim të mureve romake dhe përbëhet nga dy ndërtesa drejtkëndëshe me fasadat e zbukuruar , dhe kamare të brendshme. Këtu përfundoi ujësjellësit, që mbanin ujë të pijshëm dhe qw zbriste nga burimet e fshatit Shen Georgios të Nikopolis. Nuk është e sigurt nëse të dy ndërtesat e ngritura ishin në të njëjtën kohë. Një nga këto, ajo e veriut, duhet të ketë qenë e ndërtuar në fillim të shekullit të 3-të pas Krishtit. Ujësjellësi romak i Nikopolis,është 50 km i gjatë,që përcjell ujë nga burimet e Agios Georgios me dy cisterna në Nymphaeum e Nikopolis. Aktualisht ai përbëhet nga tri pjesë, çdo pjesë e ndërtuar në një mënyrë të ndryshme. Një kanal me një çati, të harkuar dhe boshte ventilimi . Ujësjellësi romak është ndërtuar pas themelimit të Nikopolis nga Augusti për furnizimin me ujë të qytetit të ri. Lulëzimi i kapitalit dhe selia e kryepeshkopit romak në krahinat e Epirit të vjetër ishin shumë të begata deri sa ra një krizë ekonomike dhe politike çuditërisht u kombinuan me tërmete katastrofale dhe dyndjet e gotëve në periudhën tjera e shënuan një rënie graduale. Qyteti kishte ndjerë tre pushtimeve të mëdha dhe plaçkitjet e mëvonshme: -nga Alarichus në vitin 395, – nga vandalët në vitin 475, – nga Gothet e Totila në vitin 551. Deri në fund të shekullit të 9-të apo fillimi i shekullit të 10 pas Krishtit banimi në këtë vend ka pushuar dhe qyteti u braktis. Ndër monumentet më të rëndësishme të Nikopolis të hershëm të krishterë janë:Bazilika ( Doumetios) bazilika kushtuar Shën Demetrios, themeluar nga Doumetios I, kryepeshkopi i Nikopolis, dhe nga pasardhësi i tij, Doumetios II. Ajo ka një atrium, një narteks me një sakristi dhe një pagëzimore. Katet janë të mbuluara me mozaikë . Datuar nga vitet 550-575 pas Krishtit . Bazilika B ( Alkison) bazilikë me një narteks dhe një pagëzimore atrium .
Fragmente e mozaikut janë të ruajtur në atrium, dhe anekset. Datuar nga vitet 450-516 pas Krishtit. Bazilika D. Ajo shtrihet jashtë mureve bizantine në një distancë prej 800 m nga qendra e qytetit. Kjo është një bazilike , me anekse ,narteks dhe një atrium. Mozaikët janë ruajtur në narteksi dhe diaconicon. Datuar : Midis fundit të tremujorit të tretë ose të 5-të të shekullit të 6 AD . Bazilika (Shën Menas e Margarona). Ajo është e vendosur rreth 6 km nga Nikopolisi. Bazilika me, narteksi, ekzonarteksi ose atrium, dhe një gjysmë rrethore me një sternë dysheme me mozaik. Datuar në mesin e shekullit të 6-të. Episcopeion ose ndryshe quhet strukturë e madhe romake me një atrium me varg kolonash, që gjendet në perëndim të bazilikës- A. Disa nga pjesët e mozaikut datojnë në periudhën e krishterë dhe me sa duket e mundshme, që ndërtesa u shndërrua në vendin e peshkopit. Gjatë kohëve të krishterë,ajo përfshin dhoma të vogla, një hyrje dhe një oborr me një apse .Pjesët e kateve të mozaikut kanë mbijetuar. Datuar si kohë ardhje në gjysmën e dytë të shekullit të 5 -të. Reference:Robin Barber, Greece (Blue Guide), London- N.Y. 2001 (Revised reprint of the 6th edition of 1995), p. 460.Christopher Mee & Antony Spaëforth, Greece: An Oxford Archaeological Guide, Oxford/ OUP 2001. *Ms.Anëtar i Akademisë Evropiane te arteve
