Ke harruar sandalet e dashur/ sandalet e tua të preferuara,/ i gjeti poshtë krevatit tim/pastruesi / duke fshirë në mbrëmje/ gjeti sandalet e tua;/ hajde merri sandalet e tua e dashur/ sandalet prej druri/ sandalet prej druri biblik//hidhja në fytyrë Atit/ që na ndau nga zemrat (“Sandalet”).
Autorja e këtyre vargjeve është Alda Merini, një prej poeteve më të njohura italiane, ndarë nga jeta në vitin 2009. Milanezja ka kaluar një jetë plot dhimbje, plot dashuri, mes çmendurisë, malleve dhe vargjeve që e bënë një prej emrave më në zë në letërsinë italiane.
“Dhimbja është pa të nesërme, / është një turi kali që bllokon/ thembrat e fuqishme, / por dje kam rënë poshtë,/ buzët e mia janë mbyllur/ dhe tmerri ka hyrë në gjoksin tim/ si një fishkëllimë e thellë/ dhe burimet kanë pushuar së lulëzuari, / uji i tyre i rëndë/ ishte veç një det dhimbjeje/ ku fundosesha duke fjetur, / por edhe atëherë kisha frikë/ nga engjëjt e përjetshëm./ (Shkëputur nga “Dje e kam vuajtur dhimbjen”).
Në poezitë e saj, mund të gjesh meshkujt që deshi dhe dashuritë e humbura, kohët e kaluara në spitalet për sëmundjet psikike, fëmijët, dhe jetën, vetë jetën që rrjedh, a çastet kur ajo duket se ndalet, për shkak të ndodhive përreth.
Mes dashurisë dhe çmendurisë
Në vitin 1947 sheh të japë shenjat e para, vuajtja psikike. Asokohe, u shfaqën hijet e para të sëmundjes mendore që do të ndikonin në gjithë jetën e poeteshës.
17 vjeçare, poetesha e re, ishte në një marrëdhënie dashurie me poetin e njohur Giorgio Manganelli, 27 vjeçar dhe i martuar.
Dashuria e tyre e çmendur rikutjohet më mëirë përmes poezive të Manganellit, që patën mbetur pa botuar për 50 vite.
Poezitë e para të Manganellit i takojën viteve 1945. “Ishte një dashuri torturuese për kohën, për shkak se ai ishte i martuar. Ai ishte i njohur ndërsa ajo sapo kishte botuar “Prezenca e Orfeos”.
Në fakt, do të ishte Manganelli që do e dërgonte në fillim tek mjekët Fornari e Musatti për shkak të sëmundjes. Për rrjedhojë, ajo do të qëndrojë disa javë në “Shtëpinë e kujdesit për sëmundjet mendore” në Villa Turro.
Në këtë rast, doktor Fornari, duke kuptuar dramën e një vajze të trembur nga vetvetja dhe nga ajo që duket të jetë e ardhmja e saj, i thotë:
“Çmendina është si rëra e detit, nëse hyn përmes valëve, nxjerr perla.”
Këto fjalë, që duket se kanë aromë magjike, janë pothuaj profetike dhe shpesh do të kthehen për ta bërë më të vogël dhimbjen e poeteshës në momentet më të vështira. Miqtë mbeten të shokuar. Më i trondituri është Manganelli i cili nuk arrin të gjejë paqe për atë që ka ndodhur.
Kur ajo del nga spitali, ai që e pret është Manganelli, duke jetuar 5 vite dashurie intensive dhe plot kontraste.
Kur ajo pothuaj është shëruar, ata komunikojnë me vështirësi e mes tyre ka keqkuptime.
Mikja Maria Corti, do të shprehej kështu për ta:
“Çdo të shtunë në mbrëmje, ajo e Manganelli ngjisnin shkallët e larta pa ashensor në via Sardegna e unë i shihja nga fundi i shkallëve: vetëm Zoti mund ta dinte, se ç’kishte mes tyre.”
Pak kohë më pas Manganelli, pa qenë në gjendje të përballej me një realitet që e ngatërronte atë çdo ditë e më shumë, ikën në Romë, duke lënë familjen dhe miqtë e Milanos. Për vite me rradhë nuk do të bëhet i gjallë për asnjë prej tyre. “Engjejt dhe djajtë flasin të njëjtën gjuhë”, ka thënë Manganeli duke iu referuyar asaj. Një vit para se të vdiste, Alda ka thënë: “Besoj se për Manganellin isha djallë, por djalli frymëzues. Megjithatë, mendoj se për të unë kam qenë një dramë e tmerrshme. Unë, një grua e pasionuar, për Manganelin që ishte preciz, shuëm privat, i mbyllur. Kam thënë për veten se, jam supriza e mesghkujve, sepse pasi kemi bërë dazhuri ata kuptojnë se janë para një burri me karakter. Unë jam një burrë me karater me të gjitha dobësotë e një gruaje pasionante. Mes nesh, gruaja ishte ai. Dhe marrëdhënia me një burrë të martuar atë kohë ishte një gjë e pamendueshme. Manganelli duhej të pagunte ligjërisht për atë që po i bënte një vajze. Unë isha e avrfër e para meje, Manganelli ishte i pasur”.
Poetesha e re fiilloi të frekuentonte persona të njohur mes të cilëve Anna Banti e Violetta Bisesti e nga ai moment, kritika nuk e humbi më nga sytë: me të u morën nga Betoçhi, Pasolini, Romanò, Turoldo e Raboni.
Në vitet mes 1950-ës e 1953-ut, pas ikjes përfundimtare të Manganellit nga Milano, Alda hyn në një raport të afërt miqësie me Salvatore Quasimodo, shumë vite më i madh në moshë se ajo (atëkohë ishte 50-vjeçar dhe i martuar). Bashkimi i tyre u vu re më shumë si një afërsi për shkak të poezisë, se sa si një marrëdhënie mashkull-femër. Pas tre vitesh, marrëdhënia ndërpritet befas duke mos lënë hapësira për ndonjë pajtim të mundshëm.
Vitet e martesës së parë
Me siguri, nëse do shiheshin materialet e gjetura, nuk do të dukej se jeta që Merini kishte zgjedhur për veten ishte ajo e një marrëdhënie martesore, përkrah një burri dhe fëmijëve. Alda Merini në fakt, ishte tërhequr gjithnjë nga një formë e të jetuarit ndryshe. Ja çfarë ka shkruar ajo: Im atë e kishte kuptuar që fati im ishte të jetoja në një manastir. Ime më e kishte luftuar këtë, dhe më kërkonte të kisha një familje, ose pothuajse më kishte detyruar të martohesha. Manastiri im u bë pastaj çmendina..”
Në vitin 1953, në moshën 22 vjeçare, Alda Merini martohet me Ettore Carniti,
pronar i disa furrave të bukës në Milano dhe tërësisht larg botës letrare që frekuentonte zakonisht poetja. Një martesë e vendosur me nxitim, për të qetësuar mundimet e mendjes dhe “për t’i shpëtuar lakmisë së ekzistencës që donte mish i im, rinia ime, për ti bërë një tribut lavdisë së kotë”.
Ettore ishte një burrë i thjeshtë, praktik, indiferent ndaj interesave kulturore të së shoqes, (por nuk e ndalon të ti përkushtohet krijimtarisë poetike); ajo vijon të frekuentojë edhe pse më rrallë, miqtë e rrugës del Torchio, që e konsideronin të çuditshme këtë martesë. E ‘torturuar’ ja se me çfarë ironie e ka treguar Merini këtë martesë dhe raportin me të shoqin:
“Miqtë e tu të quanin poeti i gjykatës duke mu referuar mua. Ishte një referencë qesharake dhe e panevojshme për të cilën vuaje, por nuk thoshe gjë. Ti i dëgjoje, ndërsa pastroje përreth. Pas dy orësh trajtimi të turpshëm, i lodhur nga ç’kishe dëgjuar, me një goditje mjeshtërore iu thoshe të gjithëve: ime shoqe është thjeshtë një budallaqe”.
”Im shoq Ettore ishte një burrë i ndershëm, nuk ishte një hero legjendash. Realizmi i tij më ka mbajtur gjallë”,-thoshte ajo.
Si do që të jetë, Alda Merini ishte e lidhur me Ettore Carnitin nga një mirënjohje e thellë më shumë se sa nga dashuria. Nga ai, ajo ndjehej e mbrojtur, e dashuruar, e shëruar , siç shkruan ajo: “A e dini se kush ishte Carniti? Një njeri i varfër dhe i pasur, njeri i drejtë dhe i padrejtë, por ishte i bukur, i bukur dhe i pamundur. Dashuria ime e madhe, ka punuar dyzet vjet për të lënë një pension modest dhe më donte si asnjë njeri tjetër”. Mandej, nuk mohonte as anën tjetër, atë që e bënte të ndihej keq.
“Në fakt me martesën nuk ia dola mbanë. Por, e kisha marrë si një angazhim të madh social. (…) Megjithatë, im shoq më donte. Dhe kjo ishte për mua një dhimbje e madhe, një turp i thellë”
Sëmundja
Merini shtrohet në vitin Institutin Paolo Pini di Affori më 1956 ku do të qëndrojë një kohë të gjatë. Vetë ajo e ka kujtuar kështu:
“Ishte një delir i paritur. E njihja veten si një person të qetë por thellë brenda meje, shpirti im mbante çmendurinë time sekrete. Një ditë e humba kontrollin dhe qëllova tim shoq…
Alda Merini kish gjetur një gjurmë origjinale që e lidhte sëmundjen e saj me të qenit grua. “Sa herë që jam zemëruar kam menduar se kjo ndodh për shkak se isha grua.
“Marka çmedurake e një gruaje janë gjenitalet e saj. Çdo grua ka qenë në çmendinën e vet. Gruaja është e poshtëruar nga përkëdheljet me para. Ajo poshtërohet çdo herë që qesh dhe është e lumtur për veten e saj. E di mirë se e vuaj trupin tim. E di mirë se vuaj në shumë aspekte e nga shumë pritje”
Në jetën e Alda Merinit numërohen 24 shtrime në spital për periudha të gjata në vitet 1965-1972, kohë në të cilën i lindin vajzat, mes të cilava e dashura Barbara(së cilës i ka kushtuar edhe poezi). Ndërkaq, gjatë këtyre viteve të gjata, miqtë e kishin harruar poeteshën dhe rikthimi i saj në ambjentet letrare bëhet një eksperiencë e dhimbshme, ajo nuk është fare në dijeni të të ndryshimene në sallonet milaneze. Megjithatë, mendimi i saj poetik e gjen rrugën dhe ajo boton “La terra santa” me të cilin më 1993 fiton Librex Montale, duke e vënë Merinin në krye të poezisë bashkëkohore italiane.
Martesa e dytë
Kur ende nuk kishte vdekur Ettore, Merini lidhet shumë dhe bëhet e afërt me poetin-mjek Michele Pierri. Vdekja e të shoqit e lë në një gjendje psikike dhe ekonomike të vështirë. Raporti me Pierrin vazhdon për disa vite deri kur ai i shqetësuar për vështirësitë e saj, vendos të martohet me të.
Ndërkohë Merini ka filluar të shkruajë “Le Rime petrose”, kushtuar atij dhe kujtimit të të atit, ashtu si edhe “Le più belle poesie”, e të tjera.
Në vitin 1983 Alda trasferohet në Taranto dhe qëndron atje për katër vite, pa ia dalë të pranohet nga fëmijët e familja e tij: skeptikë të kësaj dashurie të çuditshme që shfaqet vetëm si pretekst për të hyrë në trashëgiminë e babait. Në realitet, megjithatë, është afërsia poetike që i lidh këta dy njerëz.
“Një çift i mrekullueshëm, i cili nëse vinte të të takonte, të linte në ajër një ndjenjë epifanie. Ndonjëherë ajo ishte në një iluzion lumturie, ndërsa ai fliste me ironi të hollë”, siç kujtonte Maria Corti.
Pierri ishte 80 vjeç dhe ka qenë një ndër themeluesit e Akademisë Salentine më 1948.
Ai është një person i ngurtë dhe autoritar, i heshtur dhe i vetmuar, një patriark i dhjetë fëmijëve, ndërsa për Merinin ai është dikush i familjes, i afërt në ndjeshmëri dhe në mendime: “… unë nuk e kisha frikë. Dy poetë nuk tremben kurrë sepse e dinë që poshtë forcës së tyre është një qetësi e zakonshme”.
Dashuria që e lidh Merinin me këtë njeri e gjejmë të përshkruar në mënyrë shumë intensive në poezitë kushtuar burrit të saj nga Tarantino, një koleksion i vogël me titull “Për Michele Pierri” botuar në “Vuoto d’amore”. Lirika e parë për Michele Pierri:
“Ti më flet për jetën tënde dhe për engjëllin
që ka lënë në të aromën e pranisë së vet,
Ti më flet për vetmitë
dhe malet e lashta të kujtimeve
dhe nuk e di se zgjon në mua jetën,
dhe nuk e di se zgjon në mua dashurinë,
duke folur për një grua”.
Shpesh ndihet edhe trishtimi i saj per vitet tarantine. “Mbetesha vetëm për tri orë në atë shtëpi të boshatisur dhe trembesha për vdekje.”
Ndonjëherë bashkëshortët Pierri shkonin për periudha të shkurtra në Veri, në Milano, duke ndaluar përgjatë Naviglios së dashur, për të cilën Merini ka shumë nostalgji; janë momente të lumtura që i sjellin ndërmend kujtime dhe keqardhje, të cilat ajo i shpreh në vargje. Në veçanti, përvoja e udhëtimit me tren, merr për të kuptimin e një ikje të fshehtë dhe si e tillë lexohet në poemën e bukur “Në atë tren të Tarantos” ose në “Delirio Amoroso”:
“Më tregonte me guxim dorën ku mbante unazën e martesës dhe më thoshte: – Këtë unazë nuk na e heq askush. Do e hiqnim vetë vetë të dy. Dhe do ndaheshim duke ndarë shpirtrat tanë si të ndaheshin dy binjakë me një shpirt, përmes një goditje të vetme, të rrezikshme”.
Në Taranto ajo përfundoi edhe “L’altra verità” që u botua me parathënie nga Giorgio Manganelli.
Periudha e lumtur përfundon shpejt prej sëmundjes së Pierrit, i cili meqë pas një operacioni mbetet në gjendje kome, të bijtë që s’kishin qenë dakord për martesën, ia dalin të ndajnë dy poetët. Ajo, kthehet në Milano dhe vuan një gjendje depresive duke refuzuar të pranojë humbjen e bashkëshortit që ende jeton.
Ajo e tregon kështu atë që ndjen në një poezi me titull “A Michele Pierri”:
“Fëmijët e tu nuk më falin
dhe gllabërojnë shpirtin tim,
fëmijët e tu janë gllabërues,
edhe unë që jam nënë,
do tua mbush gojët e tyre të dhunshme
sepse ata kurrë nuk e arrijnë dashurinë tonë,
as të ndajnë turpin tonë të fshehtë
të poetëve që kanë jetuar keq në botë”
Merini, e propozuar dy herë për Nobel, është fituese e disa çmimeve, mes të cilave: “Elsa Morante” e “Giuseppe Dessì”.
(Përgatiti, Pasqyre.al)
