Nga Halil Matoshi*
Njeriu modern më shumë kohë po shpenzon në iPhone ose tablet duke komunikuar virtualisht se sa në komunikim human në një botë reale. Shurdhëria dhe memecëria «artificialisht e prodhuar» po ia shuan njeriut shpresat për të qenë qenie e lumtur sociale… Sepse tjetri po bëhet i parëndësishëm – vërtet gjuha po bëhet e parëndësishme – dhe ajo (ato, gjuhët pra) po udhëtojnë drejt fundit. Ashiqare në epokën e globalizmit historia ime personale, historia jote dhe e secilit nga «ne», por edhe gjuha në të cilën «ne» shprehim historitë tona po bëhen të parëndësishme.
Ishin vitet ’70. Mbaj mend si fëmijë tek shkoja në shkollë në Kamenicë nëpër Hajnoc, tabela që shënonte në dyja gjuhët emrin e këtij fshati të banuar nga serbë kosovarë ishte fshirë me bojë të kuqe. Ndonjë dorë e padukshme nëpër natë e kishte «vjedhur» emërtimin në shqip «Hajnoc» që ka këtë domethënie: hajn, vjedhës.
Tashti kishte mbetur vetëm mbishkrimi në serbisht «Ajnovce», dhe ajo mendje ose kriminale ose banditi nuk e kishte ditur se rrënja e fjalës sërish ishte në shqip. Pra, atë mendje e kishte kapluar urrejtja ndaj tjetrit, ndaj shkrimit të tjetrit, pra «grafofobia»; ndonëse nuk e preferoj një shprehje të tillë klinike.
***
Paaftësia e shqiptimit të germës «r» dhe «rr» shpesh më shkaktonte keqkuptime në komunikim, me mocanikët, por edhe më të rriturit. Theksi im i «r»-së dhe «rr»-së ishte si të thuash frankofon, që i vinte më afër v-së së shqipes. Por, këtë mungesë e kisha veneruar tek në shkollë, kur gjatë leximeve letrare fëmijët më shikonin me qesëndi, madje duke më shtramu’; Atëbotë e vuaja këtë mangësi si të isha pa njërën dorë. Dikur, fjalët që përfundonin me «r» në gjuhën serbe më shkaktonin më shumë telashe dhe duhej të kisha kujdes, sepse fjala, qysh thoshin të parët këndejpari, ta ha kryet!
Theksimi i fjalëve artist ose urednik (redaktor), për shembull, më dilnin më afër fjalëve «avtist» (që në serbishte do të thoshte autist) dhe e dyta, «urednik» më tingëllonte më afër fjalës «umetnik» që në serbisht do të thotë: artist.
Kjo e dyta madje në një rast më ka mbështetur për muri. Më 1999 policët pasi më legjitimuan, më patën pyetur se ç’profesion kisha, dhe unë u thashë me theksin tim të veçantë «urednik», mirëpo ata e kishin dëgjuar fjalën si «umetnik» dhe pas disa shtyrjesh e pështyrjesh, njëri nga ta kërcënueshëm më shau: «U jebem ti umetničku mater» (ta qifsha nanën artistike). Prandaj edhe hezitoja të flisja serbishten, ose e flisja me përtesë, e shpesh u shmangesha edhe orëve të leximit letrar e sidomos u shmangesha kontakteve me serbishtfolësit.
Porse, nuk ndjehesha më mirë as në bisedat shqip. Për këtë arsye, një ditë do ta shmangia të folmen sipas standardit të gjuhës shqipe të vitit 1972, e cila kishte marrë për bazë dialektin tosk, që vlon nga paraziti -uar, zor i duruar, që të bëhet sikur po flet diçka për shkretëtirën e Saharës ose thënë në mënyrë sarkastike: «Qenke bërë tërë rërë»; sikur ajo «gjuha hegjemoniste» e një indiani që ka shërbyer në administratën e UNMIK-ut në Kosovë, kur nga dhoma e hotelit po porosiste dy çaja: «Tu-ti-tu-rum-tu/Two tea to room two». Duhej pranuar standardi i shqipes i vitit 1972, ngase andej nga Tosknia vinte gjeneralasimusi shqiptar; kështu për ta mënjanuar prapashtesën –uar, që e cilësoj si parazit të shqipes, gjithnjë e më dendur po përpiqesha të flisja sipas një fjalori shumë të vjetër idiomatik, me një shqipe arkaike, që është shumë larg asaj letrare, por që nuk përkon gjithaq as me gegnishtën e veriut.
***
Pyetjen e parë që policia sekrete më pati bërë ishte ajo në e dija se ku gjendesha. Heshta pak çaste, pastaj u përbina dhe – për herë të parë prej se dija për veten – nofullat mu shtangën. Po mendoja se më kish rrokë një lloj epilepsie, e kur ky sindrom prekte ndokënd, andejpari njerëzit thoshin se «i kish ra damlla». Nuk mund të nxirrja zë. E desha të thosha, ashtu siç mendoja, se isha në SUP (Sekretariat Unutrašnjih Poslova, Sekretariatin e Punëve të Brendshme, SPB ishte asokohe akronimi i ministrisë së rendit). «Natyrisht që nuk e din, këtu je në askund, ose të them më drejt dhe ndër sy: je në ferr; edhe nëse do të thosha se je në parajsë, kjo s’të zgjidh asnjë gjë» – m’është drejtuar në serbisht dhe me një qëndrim kërcënues inspektori Lakiçeviq, emrin e të cilit do ta mësoja tek pas daljes nga një burg i vogël, siç ishte gjysmërrethi i Prishtinës, që thoshin se e kishte projektuar një arkitekte italiane, me hesap për t’i çmendur të burgosurit; në një burg të madh – e tillë çfarë ishte tërë Kosova.
Inspektori Lakiçeviq, tek po e vishte xhupin e tij prej lëkure të kaftë, më tha se ky ishte vetëm fillimi – sepse kishte shumëçka për të sqaruar dhe se nga aty ku isha rrallëkush mbërrinte me dalë i gjallë – mu bë se më tha ose la për t’u kuptuar kjo.
Sërish nuk fola.
Më lanë si të gozhduar në një karrige druri për më shumë se gjashtë orë, krejt vetëm. Ishte në një zyrë e policisë sekrete në katin e katërt, dritaret e të cilës shihnin në rrugën përballë. Pashë se njëra nga dritaret ishte e hapur. Më shkoi ndër mend se e kishin lënë hapur me qëllim. Tashmë shumë vetë kishin kryer vetëvrasje për t’iu ikur masave shtrënguese.
Torturave;
Prej zorit më shkoi buza n’gaz.
Nuk munda të flija tërë natën.
Rrija ulur galuc në qeli dhe pija cigare.
Isha kotur vetëm pak para agut.
Kisha parë një ëndërr të trishtë.
Një epokë të tërë të rrëmujshme, përplot mizori.
***
Tek po studioja foljet «essen» dhe «fressen» të gjermanishtes, e para ka të bëjë me të ngrënit, kurse e dyta me gllabërimin kafshëror, mu kujtua dita që e mendova veten së pari si kafshë, pastaj tek po shndërrohesha në njeri.
Ishte 11 qershori i vitit 1999, kur në kampin e përqendrimit «Zabela, Požarevac» kishin hyrë njerëz me të bardha, që ishin kuzhinierë. Kjo fjalë – kuzhinier!; qëmoti e kishte humbur kuptimin për robërit e luftës. Dhe sollën për secilin numër nga një gjysmë buke, një copë djathë dhe një copë suxhuk. Po hanim si kafshët.
Të shohësh tjetrin përballë tek po hante me rrëmbim dhe jargë ishte një trishtim, derisa veten s’e shihje dot. Po hanim bukë pas 20 ditësh si njerëz, ndonëse ishim ende numra. Ndonëse s’dinim se çfarë do bëhej me ne, kur pjesëtarja e Kryqit të Kuq Ndërkombëtar, zvicerania Sabine Baumeister pranë secilit numër në listë shtonte një emër dhe mbiemër, buzëqesha, e humba shikimin jashtë hekurave, pastaj sytë mu ngjitën tek pjeshka në oborr të burgut e cila sapo kishte lulëzuar. Thashë më vete: «Na dhanë bukë, na e dhanë edhe një emër! Emrin e pagëzimit. Po bëhemi njerëz».
Pasi që isha mbajtur i shtrënguar me uri e ujë në një kamp përqendrimi, isha liruar me ndërmjetësimin e Kryqit të Kuq Ndërkombëtar. Tek pas luftës së fundit kisha dëgjuar për shëmbëllesën shërbimit sekret serb, DB, tashti nga pala tjetër – dikur pala e nënshtruar – që quhej «SHIK» (Shërbimi Informativ i Kosovës) që po i përdorte metodat e njëjta. Një mik imi ma dha dëshminë e parë se si një burektor serbishtfolës në njërin nga qytetet e Kosovës, kur njërin nga punëtorët e kishin pyetur myshterinjtë se ku ishte «gazda» (pronari i byrektores), ky ishte përgjigjur: «E morën SUP-i i UÇK-së». Pastaj një ditë një fatkeq i UNMIK-ut (bullgar me etni) kishte pyetur në serbisht, duke pretenduar se di të flas një nga gjuhët e vendit, ashiqare pa sherr: «Koliko je sati?» dhe turma «i kishte organizuar» linç publik, mu në sheshin kryesor të Prishtinës. Një ditë tjetër një profesor universitar po ashtu ishte mbytur me linç. E kështu me radhë;
Hakmarrja kishte kurdisur mekanizmat e vet të gjakut.
***
Dua ta ndaj me ju një tregim nga përvojat e mia, si justifikim përse nuk flas serbisht? Phil Collins, një regjisor britanik, pas luftës në Kosovë (2002) ka bërë një film dokumentar me titull sinjifikativ: «Pse nuk flas serbisht?» Sipas tij, intervista më e habitshme në fakt ishte me Halil Matoshin. «Një gazetar, që në serbishte ishte më pak i rrjedhshëm dhe ndihej pakëndshëm duke folur serbisht. Matoshi flet në mëdyshje, lëkundshëm, në mënyrë të thyer, gjë që tregon për traumat nëpër të cilat ka kaluar. Është me të vërtetë e mahnitshme për të parë se një person (i lindur më 1961) i cili është i njëjti brez si të tjerët, e ka humbur pothuajse tërësisht aftësinë e tij për të folur serbisht. Kur ai flet për arrestimin e tij nga ana e forcave serbe të sigurisë (maj 1999), pasi është mbajtur në burgjet dhe kampet serbe për nëntë muaj, ku është trajtuar padyshim keq, ai duket të jetë prekur aq fort, në mënyrë që e ka të vështirë për t’u shprehur në gjuhën serbe dhe të rigjej një ndjenjë të integritetit edhe në kuptimin më elementar fizik».
Tutje në përshkrimin e filmit thuhet: «Filmi është në mënyrë të qartë lidhje e të folurit me fizikalitetin, pra e folmja si një akt mishërues. Në përgjigjet e tij ju mund të dalloni paaftësinë për të folur gjuhën e atyre që i kanë shkaktuar vuajtje të drejtpërdrejtë atij, duke e çuar në një lloj amnezie të detyruar. Trupi i tij duket se fizikisht i reziston përpjekjeve të tij racionale për të folur gjuhën e torturuesve të tij. Collins mendon se ka një ngjashmëri familjare – për nga vështirësitë për të folur serbisht midis Halilit dhe Desankës, një mësuese serbe nga Gjakova e martuar me një shqiptar. Ndonëse serbishtja është gjuha amtare e Desankës, por edhe për të është e vështirë për ta folur. Ajo bëhet gjithnjë e më e lodhur, e shteruar emocionalisht, fillon të bëjë gabime delikate gramatikore dhe në shqiptim. Goja e saj bëhet e thatë dhe trupi i saj fillon të protestojë».
***
Shkrimtari anglez George Orwell kishte frikë se e vërteta do të fshihej, e anglezi tjetër Aldous Huxley kishte frikë se ajo do të hidhej në detin e parëndësisë – gjërat që s’na duhen i fshijmë me komandën «delete» nga PC-ja duke i hedhur në shportën e bërllokut. Ashiqare në epokën e globalizmit historia ime personale, historia jote dhe e secilit nga «ne» po bëhet e parëndësishme. Dhe po flaket në një humëbtirë, në një hon kohor – pa hapësirë; quante «recycle bin» ose si të doni, porse ai është honi ku do të treten gjuhët tona «të vogla» e të ëmbla, duke u tërhequr e stërkequr nga gjuhët hegjemone, siç ishte në Bllokun Lindor rusishtja dje, siç është anglishtja sot, e qysh mund të jetë akëcila gjuhë e fuqishme nesër.
Ose thjesht nga akëcila gjuhë e internetit. Porse, njeriu, pra mundet pa një religjion, por nuk mundet pa një gjuhë. Mirëpo kjo mund të mos jetë «gjuha» jonë për ruajtjen e të cilës kemi vdekur.
***
Zhvillimi i shpejtë i teknologjisë së lartë po «i nxjerr» gjuhët nga historia. Gjyshja ime – ndjesë pastë – kur zemërohej mallkonte: «Folsh me gishta» – duke nemur me memecëri; Pa shihni sot përreth dhjeta vetë të reja e të rinj gjenden në të njëjtën tavolinë pa folur mes veti asnjë fjalë, pra komunikimi virtual po e shurdhëron atë ndërnjerëzor. Së këndejmi nema e gjyshes sime po bëhet realitet. Në kushtet e globalizmit mbi 900 fjalë në vit shtohen në fjalorin e Oxfordit. Ndërsa ne në Ballkan fshijmë me bojë të zezë, heqim, mënjanojmë fjalët ose germat e tjetrit, që rëndom e perceptojmë si armnik! Në Fjalorin e Oxfordit së voni kanë hyrë fjalët «Tweet», «3D printer», «Flashmob», «blog», «fiscal cliff» dhe «silent treatment». Futbollisti sulmues suedez me origjinë boshnjake, Zlatan Ibrahimoviq, ka pushtuar edhe fjalorët. Subjekti që kujdeset për gjuhën suedeze, «Sprakradet», ka publikuar listën e 40 fjalëve të reja që janë bërë pjesë e përdorimit të përditshëm. Mes tyre figuron edhe folja «zlatanera», e cila nënkupton «dominim» ose «të bësh diçka me forcë» – nga boshnjakishtja: me e prarue! Dhe si folje ajo tingëllon kështu:
Jeg zlatanera,
du zlatenera,
han zlatanera;
Vi zlatanera,
Neologjizmi ka filluar të përdoret që pas transferimit të futbollistit në Francë, ku po lë shenjat e tij dhe brenda një kohe të shkurtër është përhapur kudo, aq sa ka arritur të marrë edhe miratimin zyrtar. «Zlatanera» është përdorur së pari në suedisht. Fjalori i Oxfordit do të tregojë se gjuha është produkt i një procesi dinamik demokratik, pjesë e së cilës jemi të gjithë.
«Çdo individ që flet suedisht, mund të kontribuojë në krijimin e fjalëve të reja», kanë thënë instituti prestigjioz.
***
Ndërsa sot në hyrje të Prishtinës, pos mbishkrimit «Welcomme to hell» nga një mendje kriminale ose nga ndonjë injorant, njashtu nëpër natë, fshihet me ngjyrë të zezë edhe tabela me mbishkrimin «Centar» – që pandehet të jetë e shkruar në serbisht, por ajo realisht është fjalë angleze që ka një përdorim të gjerë ndërkombëtar – që buron nga centre, e kjo nga «kentron» e greqishtes antike, tek centrum e latinishtes, e deri tek centre e frëngjishtes se vjetër dhe centre e anglishtes së sotme dhe center në anglishten amerikane.
Sot, 17 vjet pas luftës në Kosovës, ende dikush, ndonjë mendje kriminale ose dorë fantome «vjedh» germa e fjalë të tjetrit, që pandehen si germa të armikut!
«Germat dhe fjalët e armikut» të dikurshëm ose të pandehur, rëndom shkruhen me të vogla në mbishkrime, duke i shquar ato të shumicës, pa vëmendjen se kështu cenohet Kushtetuta e vendit dhe lëndohet liria e tij. Vendbanimet e pakicave etnike në Kosovë ndonjëherë shkruhen me gabime drejtshkrimore e gjuhësore, e ndonjëherë sipas shqiptimit, si p.sh., në logon e Republikës së Kosovës, në gjuhën serbe shkruhet Republika Kosova, e jo sipas Kushtetutës: Republika Kosovo! Fshirja e emërtimeve në serbisht të tabelave të vendbanimeve rëndom i han miliona euro të taksapaguesve, sepse ato duhet të ndërrohen me të reja. Kështu nacionalistët ose edhe injorantët e dëmtojnë edhe materialisht shtetin që është edhe i tyre.
Për ta përmbyllur tregimin tim, dua ta ndaj me ju idenë se deri në çfarë niveli marrëzie shkon kretenizmi i urrejtjes së gjuhës së tjetrit, përkatësisht të tjetrit.
Pas lufte fshati Doganaj (i komunës së Kaçanikut) në tabelë është shënuar kinse në serbisht: Carinaj, duke dashtë të veçohet emërtimi shqip! Për këtë nacionalizmi gjuhësor është paranojë se do të zhduket edhe gjuha jonë – gjuha e shumicës – në rastin Kosovar.
Nacionalizmi – para së gjithash është paranojë. Paranojë kolektive dhe individuale»; thotë Danilo Kiš. Dhe si i tillë, nacionalizmi gjuhësor, mendoj se në epokën e televizionit dhe internetit është shndërruar në grafofobi. Germat e fshira nga një mbishkrim mendohet të jenë «fytyra e armikut»– imazhi i tij. Porse kosovarët normalë duhet të luftojnë që ta mënjanojmë fobinë nga tjetri; nga numri i vogël – sepse raporti shumicë-pakicë shpreh rëndom frikën e zhbërjes, frikën se kanë për të na bërë siç janë vetë, pra pakicë.
Vlerë është kur nuk ka më rëndësi raporti shumicë-pakicë, por cilësia e jetesës, respektimi i tjetrit që është vetërespekt, veprat e mëdha të përbashkëta që na mbajnë bashkë në komb edhe nesër. Pra, unë jam për një bashkësi qytetarësh ku ka rëndësi solidarësia qytetare dhe dashuria për njeriun, e jo përkatësia etnike. Vlerë është diversiteti gjuhësor e kulturor e jo identitetet e ngurta historike, vrastare.
(*Fjalë e mbajtur në një debat të organizuar gjatë festivalit të filmit Dokufest në Prizren-Marrë nga Dialogplus)
