A duhet liturgjia të flasë vetëm gegnisht? – Një përgjigje për Ledi Shamkun!
Shumë e dashur Ledi!
Po i përgjigjem një pyetje publike që ua ke drejtuar të gjithëve në rrjetin social facebook, por në mënyrë të veçantë mua, pasi më ke përmendur me emër. Po e vendos pyetjen edhe një herë këtu, më shumë si sqarim për lexuesit se sa për ty.
Duke qenë se repertori i çdo gjuhe, pra dhe i Shqipes se nuk e kemi sui generis, përbëhet nga regjistra e sidomos nga nënkode e ligjërime sektoriale, e duke qenë se: 1. Ka sllavishte kishtare (që nuk është sllavishtja letrare), ka greqishte liturgjike (që nuk është greqishtja letrare) etj etj me radhë; dhe: 2. Shqipja e liturgjisë ortodokse nuk është kodi standard po koineja toskë (pak a shumë ajo e ushtruar nga Noli) dhe 3. Edhe liturgjia katolike në shqip ka traditën e saj – vijmë tash te pyetja: çfarë e pengon liturgjinë katolike në shqip me ndjekë traditën, duke i dhënë kështu edhe Shqipes përmasën e duhur të repertorit? E kam pyetje, madje dilemë, jo objekt sherri. Kështu që kush ka përgjigje keqane joprofesionale, lutem t’i kursejë s’paku këtu.
Më duhet të them se ke prekur një temë sa delikate aq edhe të rëndësishme që më jep rastin të them publikisht atë çka mendoj dhe sigurisht të sqaroj disa gjëra që nga ana e shumë njerëzve, ose trajtohen cektësisht, ose me inat, ose me përçmim ndaj pasurisë gjuhësore që shqipja ka. Unë do të mundohem të shpreh mendimin tim duke u nisur nga premisa më shumë të karakterit liturgjik dhe ekleziologjik, se sa gjuhësor për të cilat nuk jam i fushës. Edhe nëse në të kaluarën kam hyrë në ndonjë çështje gjuhësore, që u përket specialistëve, këtë e kam bërë o nga nxitimi rinor o nga dëshira e mirë për të kontribuar diçka.
Ti Ledi në pyetjen tënde lidh dy fjalë me njëra-tjetrën gjuhën dhe liturgjinë. Për të dhënë mendimin tim, më duhet së paku të jap një përkufizim për liturgjinë, ndërsa për gjuhën po ta lë ty. Sipas Konçilit II Vatikan, por jo vetëm, edhe sipas një tradite të gjatë të Kishës, liturgjia është “…ushtrimi i misionit priftëror të Jezu Krishtit; në të, nëpërmjet shenjave të ndjeshme (per signa sensibilia) dhe sipas mënyrës përkatëse të secilës prej tyre, përmbushet shenjtërimi i njeriut dhe ushtrohet prej Trupit Mistik të Jezu Krishtit, d.m.th. nga Kreu dhe nga gjymtyrët e tij kulti publik tërësor” (SC 7).
Së pari kur flasim për liturgji ne kemi parasysh, në kontekstin tonë, liturgjinë e krishterë dhe vetëm atë. Kjo do të thotë që fusha e hulumtimit tonë është e kufizuar në këtë aspekt. Liturgjia ekziston edhe në religjione të tjera sigurisht, por ne nuk mund të hapemi aq shumë se nuk na e lejon as koha e nevojiten edhe aftësi të veçanta. Prandaj ne kur flasim për liturgji duhet të kemi parasysh veçantinë e liturgjisë së krishterë e sidomos asaj katolike meqë po i referohemi. Pra liturgjia sipas përkufizimit të mësipërm, para se të jetë opus hominis (vepër apo veprim e njeriut) është opus Dei (vepër, veprim apo punë e Zotit). Subjekti liturgjik është Hyji e këtë ne nuk mund ta anashkalojmë për një trajtim sa më të mirë të çështjes. Liturgjia atëherë është një locus, nëse mund ta quajmë kështu, një hapësirë ku ndodh takimi i njeriut me Hyjin, një ndër ato hapësira që për Konçilin II të Vatikanit është actio sacra praecellenter, veprimi i shenjtë në kuptimin e plotë të fjalës (SC 7), d.m.th. hapësira më e privilegjuar për këtë takim. Sikurse mund të kesh vënë re më sipër elementët më specifikë të liturgjisë janë të ashtëquajturat signa shenjat, simbolet të cilat bashkojnë dy element: njërin material e tjetrin gjuhësor (jo rastësisht signum dhe significatio kanë të njëjtën rrënjë). Shenjat shoqërohen edhe me gjuhën, por në shumë raste ato flasin vetvetiu. Ka sigurisht një gjuhë të shenjave dhe për këtë nuk ka nevojë të zgjatem, sepse je vetë e fushës.
Në këtë pike, qoftë shenjat, simbolet e qoftë gjuha janë instrumenta, mjete, të cilat lejojnë këtë takim të njeriut me Hyjin. Dhe janë të vlefshëm, për aq sa lejonë këtë komunikim, dhe të pavlefshëm në momentin që kthehen në një skandalon (pengesë) për këtë takim apo komunikim. Megjithëse në të njëjtin dokument, pra Scarosantum Concilium etërit e Konçilit thonë që “Përdorimi i gjuhës latine, përveç të drejtave të veçanta, duhet të ruhet në ritet latine” vetë Konçili në të njëjtin dokument pohon që “…përdorimi i gjuhës kombëtare mund të jetë shumë më i dobishëm për popullin”. Në përkthimin e dokumentave të Koncilit në shqip është kthyer lingua vernacula në gjuhë kombëtare, çka sipas meje nuk është e përshtatshme. Megjithatë në mënyrë implicite në fakt ishin krijuar kushtet, dhe etërit e pranojnë, që gjuha latine, me gjithë fisnikërinë e saj dhe bukurinë e saj, ishte kthyer në një pengesë për pjesën më të madhe të njerëzve. Në fakt këtë e kishte kuptuar qysh në 1517 Martin Luteri e pse jo edhe në 1555 dom Gjoni jonë. Dom Gjoni jonë, i biri i Benediktit, ka kërkuar një mënyrë, një rrugë, një gjuhë për të ardhur afër njerëzve dhe nuk ka gjetur një më të mirë se sa ajo që flisnin gjindja e tij. Asnjë nga autorët kishtarë të shqipes së lashtë nuk ka shkruar që të kultivojë gjuhën shqipe, por që të sjellë Fjalën e amshuar në një gjuhë më të kuptueshme dhe më afër njerëzve. Kjo është logjika e mishërimit, Zoti u bëhet i afërt njerëzve, verbum caro factum est, fjala bëhet mish (Gjn 1,14).
Në tekstin original të Ungjillit të Gjonit kemi Fjala bëhet mish dhe ndërton tendën e saj midis njerëzve. Tenda nuk nënkupton shtëpi guri, por diçka që lëviz e shtegton bashkë me njerëzit sa herë ata ngrenë tendën e tyre për të ikur. Vetë koncepti i tendës është realiteti i një shndërrimi dhe shtegtimi të vazhdueshëm. Nëse nuk hyjmë në këtë logjikë atëherë jemi kundër një logjike të mishërimit. Edhe gjuha, pra fjala është e tillë, shtegtuese bashkë me njerëzit.
Prandaj që, mua më duket statike dhe e ngurtë ideja e futjes së liturgjisë në danat e një koine-je, sado fisnike dhe e bukur që ajo të jetë. Nuk dua të hyj këtu në çështjet gegnisht, toskërisht standard. Ata që më kanë ndjekur e dijnë mendimin tim mbi këtë çështje. Por ajo që dua të them është që liturgjia e krishterë, nëse në disa momente ka qenë një lloj depositum linguae, për shumë linguae vernaculae e në mënyrë të veçantë për shqipen, kjo nuk do të thotë se ajo është vetëm e tillë dhe se këtë funksion duhet të vazhdojë të mbajë ndërkohë që kushtet ndryshojnë. Unë mendoj që sot Kisha gjendet në një realitet tjetër dhe të ndryshuar. Kush kërkon sot nga meshtarët që të kultivojnë gjuhën apo letërsinë apo historinë, mendoj se bën një gabim ideologjik, sepse risjell një model të para 80 vjetëve në mënyrë akritike në kushtet e sotshme dhe kjo është pura ideologia, përveçse padrejtësi historiografike. Në vitet 20’ apo 30’ meshtarët katolikë, në mënyrë të veçantë françeskanët, kanë bërë përveç punës baritore edhe një punë supletive për shkak të mungesës së institucioneve përkatëse edhe kjo ama brenda një logjike misioni specifik, që në atë moment Kisha e ka parë të arsyeshme ta bëjë të vetin. Mirë apo keq, dakort apo jo, sot ne kemi institucione që u përgjigjen këtyre aspekteve (Akademia e Shkencave, QSA, Universiteti etj). Në këtë pikë ne duhet t’i akordojmë më shumë besim këtyre institucioneve në vend që të kërkojmë nga meshtarët apo Kisha gjëra që sot për mendimin tim ajo nuk ka as për detyrë e as për mision të bëjë.
Duke u kthyer edhe një herë në argumentin tonë e dashur Ledi, unë mendoj se Kisha katolike qoftë në Liturgji, por qoftë edhe në aspektet kateketike apo edhe në botime duhet të ndjekë një kriter mishërimi dhe përshtatjeje me kushtet e reja (alias inkulturimi). Të ftoj të lexosh kapitullin e nëntë të letrës së parë të Palit Apostull drejtuar Korintasve në të cilën ai thotë “u bëra gjithçka me të gjithë vetëm që të fitoja ndokënd për Krishtin”. Vetëm një logjikë e tillë i shkon për shtat Kishës e cila nuk flet vetëm një gjuhë, apo sikurse thua ti në pyetjen tënde vetëm një nënkod apo ligjërime sektoriale, por që merr çdolloj ligjërimi sektorial apo nënkodi dhe e përdor për të arritur vetëm një qëllim, atë të shpalljes së Fjalës së Mirë të Ungjillit e në liturgji shenjtërimin e njeriut.
Mendoj që Kisha dhe liturgjia nuk janë tashmë vendi ku duhet kultivuar gjuha, pasi ajo tashmë ka (falë Zotit) vendin e vet, por Kisha është e gatshme gjithmonë që të pranojë në gjirin e saj rrjedhën e gjuhës e të mos mbetet peng e asnjë standardi e asnjë nënkodi. Unë nuk mendoj që Kisha katolike duhet të marrë në liturgji gegnishten si standard të saj, sepse në këtë mënyrë do të bënim të njëjtin gabim të vitit 72’ kur shqiptarëve iu imponua një standard. Ne nuk mund ta bëjmë këtë për sa kohë që katolikë ka në Vermosh e në Gramsh, në Korçë e në Zadrimë. Por Kisha katolike dhe operatorët e saj (meshtarët në mënyrë të veçantë) do të duhet të flasin gjuhën e njerëzve, të dinë mirë gegnishten e Vermoshit e të Mirditës, po ashtu toskërishten e Vlorës e të Korçës, atë të Shqipnisë së mesme e po ashtu të dinë mirë standardin e 72’. Thonë që Zoti shkruan drejt në vija të shtrembta, e pse nuk u lëvdoka e u lutka edhe me standardin e 72’? Unë mendoj që padrejtësitë historike nuk korrigjohen në këtë kontekst.
Më lejo tani një shkarje jashtë fushës. Kultivuesit e gegnishtes duhet të kenë paarsysh që gegnishtja nuk është vetëm ajo që flasin katolikët, por edhe ajo që flitet nga popullsitë myslimane nga Elbasani e sipër e po ashtu edhe ajo e dibranëve ortodoksë të Gollobordës, apo ortodoksëve të Shkodrës. Prandaj nëse ekzsiton vullneti të kultivohet, të ruhet apo edhe më tepër të bëhet gegnishtja me të drejtë qytetarie, ajo duhet të ketë kultorët e saj më gjithpërfshirës, përndryshe do të mbetet vetëm sektoriale.
Unë jam dakort me vendimin e Konferencës Ipeshkvore të Shqipërisë për marrjen e standardit të 72’ si gjuhën zyrtare të saj. Kjo nuk e pengon Kishën që të dijë të shprehet edhe në gegnisht apo toskërisht, pasi duhet ta bëjë në sajë të misonit të saj. Por po aq nuk jam dakort me Konferencën Ipeshkvore që ka ndryshuar lutjet themelore si lutja “Ati ynë” apo “T’falem Mari”, edhe pse kjo do të hante një diskutim tjetër.
Është një çështje tjetër cilësia e punës që bëhet për tekstet dhe botimet kishtare, liturgjike apo te besimit. Por këtu nuk është problemi pse është zgjedhur standardi, por sepse ndoshta nuk ka ekspertë të mirëfilltë, të cilët nuk duhet dhe nuk mund të kërkohen (vetëm) ndër meshtarë, por ndër njerëz laikë e të specializuar. Në këtë pikë Kishës katolike, pasi të bëjë një mea culpa, i duhet të investojë para dhe struktura për një punë të tillë.
Në një kohë kur meshtarët janë më pak se në vitet 30’ dhe popullsia katolike është pothuajse dhjetëfishuar në krahasim me vitet 30’, nuk mund t’u kërkosh atyre, pra neve, që të jemi kultivues të gjuhës apo historisë dhe nuk kemi pse ta bëjmë këtë gjë.
Jeni ju laikët, ndër të cilët edhe ti, që keni këto sensibilitete ta çoni përpara kauzën e kulturës e ne duhet të marrim prej jush.
Kishës i takon, sipas Gjon Palit II në dokumentin Redemtoris Missio, të inkulturohet në ato kultura që takon (RM 52). Kjo do të thotë se ajo duhet t’u flasë njerëzve konkretë dhe instrumentat, ndër të cilët edhe gjuha që përdor, nuk duhet të jenë një pengesë, por një lehtësim i takimit të njerëzve më Hyjin. Meqë më përmende sllavishten kishtare po shtoj edhe diçka. Lindja e cirilikut (nga shen Cirili) i përgjigjet pikërisht kësaj pengese që sillte latinishtja apo greqishtja për popujt sllavë. Ata kishin nevojë për diçka tjetër që nuk ishin dy gjuhët klasike dhe ajo u bë. Iu dhanë disa shkronja një gjuhe që Zoti të lëvdohej në atë gjuhë. Por duke e mbajtur liturgjinë në sllavishten e vjetër, që nuk është më e përdorur në jetën e popullit, unë mendoj se kjo i largon njerëzit nga burimi, sepse një burim ka kuptim vetëm kur sjell gjithmonë ujë të ri, ndryshe nuk është më burim. Ndryshe kthehet në ujë të ndenjur. Ne burimin në mënyrë të gabuar e kthejmë në diçka statike, të pandryshuar. Është krejt e kundërta. Kisha është burimore vetëm nëse është e reformueshme sipas asaj maksimës së vjetër: Ecclesia semper reformanda est!
Jam munduar të jem sa sintetik aq edhe shterues rreth mendimit tim mbi këtë çështje. Po e bëj publike meqë edhe pyetja jote ishte e tillë. Të falem!
