Nga Fatmira Nikolli, GSH
Gerda Mulder ishte ende 15-vjeçare kur lexoi për herë të parë librin “Bujtina me patkua” të shkrimtarit dhe gazetarit holandez, A.Den Doolaard. Një histori gjakmarrje zhvillohej në malet e veriut të Shqipërisë dhe Thethi ngjante aq magjik nga përshkrimet e Doolard, sa Gerda ende adoleshente ëndërronte udhëtimin në majat e larta mistike në një vend të vogël të Ballkanit. Në vitet 1960, bashkë me një mikun e saj ajo i avitet doganës së Hanit të Hotit, por nuk lejohet të hyjë në Shqipëri. Ishte ende në prag të të njëzetave. Duhej të vinte viti 1973 që më në fund ajo të njihte Shqipërinë e Doolaard, fshehur në Ballkan e pothuaj po aq mistike sa gjithë ç’kishte lexuar në përshkrimet e udhëtareve të 1990-ës këtyre anëve.
Male, dete, liqene, natyrë e paprekur, përrenj, kodra, qyteza që ndiqnin njëri-tjetrin në rrugë të ngushta e gjarpëruese. Dashuria e saj për vendin e vogël, është ndarë tashmë në tre libra, e para një guidë me ç’mbante mend nga udhëtimi i parë, e mandej një libër për Thethin bashkë me fotografin holandez Herman Zonderland “Të magjepsur pas Thethit: Fshati shqiptar i Den Doolaard” dhe së fundmi një ribotim i këtij të fundit tashmë në gjuhën angleze ku dy autorëve të parë u shtohet edhe Robert Elsie dhe kontributi i tij i çmuar. “Pasioni për Thethin: Zona mistike e Shqipërisë” (në origjinal A Passion for Theth: Albania’s Rugged Shangri-La) është një botim që paraqet bukuritë e Thethit dhe alpeve veriore të Shqipërisë me fotot e fotografit holandez Herman Zonderland.
Ndërkaq, Robert Elsie dhe Gerda Mulder prezantojnë zonën me shkrimet e eksploruesve të hershëm dhe udhëtarëve në luginë së bashku me fotografitë e vjetra që ata kanë lënë pas. Libri plotësohet me materiale të kohëve të fundit, që tregojnë familjet që jetojnë atje sot dhe se cili ka qenë ndikimi i turizmit në zonë.
DASHURIA PËR THETHIN
Gerda Mulder ka qenë për një kohë të gjatë drejtuese e Muzeut holandez të Fotografisë (Nederlands Fotomuseum) në Roterdam. Prej aty ajo ka gjetur dhe publikuar me Elsienë tetë fotografitë e vetme të mbetura nga udhëtimi i Den Doolaardit në Shqipëri. Dy sy në blu të thellë qeshin kur e pyet pse u dashurua me Thethin. “Nga një libër” dëgjon në kariken përbri. “Isha 15 vjeç kur më ra në dorë libri i një shkrimtari të njohur holandez të kohës, A. Den Doolaard”. Elsie shkruan se në fillim të vitit 1932 Doolaard u nis nga Selaniku për në Sarajevë duke kaluar kësaj radhe Shqipërinë. “Nga Struga shkoi në Shkodër, kryesisht duke ecur në këmbë për dy javë. Prej andej vazhdoi për në Theth në malet e Dukagjinit. Den Doolaard ishte shume i interesuar për fenomenin e gjakmarrjes, për të cilin kishte mësuar nga një udhëtar gjerman.
Rezultati i udhëtimit në Shqipëri ishte romani i tij ‘De herberg met het hoefijzer’, Amsterdam 1933 (shqip ‘Bujtina me patkua’, Tiranë 2005), i cili merret me vrasje dhe gjakmarrje në veri të Shqipërisë. Librin e shkroi në fillim të vitit 1933, kryesisht në Shkup dhe në Hanet e Mavrovës (Mavrovi Hanovi) në Maqedoninë Perëndimore ku jetonte me gruan e tij franceze Daisy Roulôt”. Mulder kujton se vepra e Doolaard pati shumë sukses në Holandë mbase edhe sepse atje gjakmarrja nuk njihej. “U shitën me mijëra e mijëra kopje. Unë isha adoleshente dhe mbaj mend që autori ishte shumë popullor. Ai jetonte në qytetin tim dhe njëherë dha një leksion. Unë shkova ta takoja”.
UDHËTIMI NË SHQIPËRINË KOMUNISTE
Ky ishte veçse fillimi i magjepsjes pas Shqipërisë. Ishte 15 vjeç, po aq sa mosha e personazhit kryesor në libër, djali i bariut, Leonardi. Po atë kohë, vendosi të vinte në Shqipëri. “Por ishin vitet 1960 dhe unë nuk mund të udhëtoja në Shqipërinë komuniste. Pesë vite më vonë, erdha në Ballkan me një mikun tim. Shkuam në Jugosllavi dhe prej aty doja të hyja në Shqipëri. Kufijtë ishin të mbyllur”. Ajo iu avit kufirit në Han të Hotit, prej ku mban mend se liqeni dukej i mrekullueshëm. Nuk e lanë të hynte. Megjithatë, pak vite më vonë u bë e mundur që me anë të miqësive e shoqatave të vinte në Shqipëri në vitin 1973. “Isha me një grup të madh dhe qëndruam në Durrës, në zonën e plazhit. Në atë kohë, i gjithë plazhi ishte bosh. Kishte vetëm pesë hotele për turistët e interesuar për Shqipërinë. Një hotel, ai më kryesori ishte për të pasurit, hotel “Adriatiku”, dhe me pas ishin 4 më të vegjël dhe më pak luksozë e më të thjeshtë. Këto ishin për ata turistët e çuditshëm, si unë, me këto idetë për socializmin, jo në mënyrën sovjetike”.
40 vite më vonë, ajo e kujton kështu udhëtimin e saj: Ishim disi të burgosur- zona përreth hotelit ishte e rrethuar dhe ne nuk lejoheshim të dilnim jashtë saj, as të flisnim me njerëz, kishim dy përkthyes- të kontrolluar nga shteti. Udhëtuam nëpër Shqipëri, por nuk u lejuam të shkonim në Theth sepse rruga ishte shumë e keqe. Na thanë se atje kishte vetëm një ‘vilë’ për anëtarët e partisë. U ndjeva keq mbasi munda të vija në Shqipëri, por nuk munda të shkoja në Theth”. Dy javët e qëndrimit të saj në Shqipëri u ndanë mes vizitave në Shkodër, Korçë, Gjirokastër, Sarandë dhe Tiranë- ku veç Muzeut Kombëtar grupi prej 40 turistësh ka vizituar pothuaj të gjitha fabrikat që prodhonin atë kohë, të qelqit, lëkurës, leshit, etj.
“Nuk kam vizituar më kurrë në jetën time aq fabrika sa atëherë”, kujton sot Gerta Mulder. Bisedat me njerëzit bëheshin me përkthyes dhe ishin të shkurtra, ndërsa mbrëmjet buzë Adriatikut, ajo do ti kalonte në tarracën e hotelit- ku programi parashikonte leksione politike të Shqipërisë komuniste dhe filma nga prodhimet e ish-Kinostudios. Gerda mban mend se ka parë filmin e Skënderbeut në një prej mbrëmjeve. Kujton po ashtu se filmat qenë cilësi e mirë, paçka ideologjisë. Për herë të parë ajo shkoi në Theth në vitin 1995, dy dekada pas herës së parë që hyri në Shqipëri.
PUNA PËR LIBRIN
Fotografi Herman Zonderland erdhi për herë të parë në Shqipëri më 1994. Ishte fotograf i “Mjekëve pa kufij”. Pas një jave në Tiranë, ai kujton se shkuan në jug. Ishte koha kur mjekët pinin cigare në spital, madje edhe ndërsa dentistët punonin mbi dhëmbët i pacientëve – çast i përjetësuar në një fotografi. Këtë Shqipëri legjendash, edhe ai e kish njohur më herët nga përshkrimet e letërsisë. “Para se të vija në Shqipëri kisha lexuar për veriun e vendit më së shumti. E kisha njohur edhe përmes Den Doolard, e kisha lexuar edhe përmes Kadaresë. Doja gjithnjë të shkoja në veri, por udhëtimi i parë më dërgoi në jug”. Ndërkaq, dy holandezët Gerda Mulder dhe Herman Zonderland ishin njohur në Holandë. Pas kthimit të Zonderland nga Shqipëria, imazhet që ai kishte shkrepur ishin botuar në media të ndryshme vendase, dhe kishin shërbyer si pikë takimi mes tyre. Në 2007 ata erdhën në Shqipëri të vendosur të shkonin në Theth.
“Ikëm me një delegacion të ambasadës holandeze në Theth. Në atë kohë, ju s’mund ta imagjinoni, por njerëzit jetonin ende thjeshtë. Në Theth, nuk kishe ku të flije, s’kishte hotele, as shtëpi miqsh. Ishte ajo koha kur u bënë investime për pritjen e turistëve. Atëherë, ne fjetëm në një lloj konvikti, ku ishim 10 veta në një dhomë, e ndërsa të tjerët ikën ditën e nesërme, ne qëndruam. Ndërsa vizitonin Thethin menduam të bënin një libër”, kujton Herman, i cili ka vënë në libër dhjetëra foto: Portrete, burrash, grash e fëmijësh si edhe panorama të Thethit. “Libri ndjek gjurmët e udhëtarëve të vjetër që kanë qenë në Theth, Edit Durham, Fran Nopça. Ne kemi takuar e intervistuar shumë njerëz atje, familjet më të rëndësishme, sidomos ato që jetojnë atje edhe në dimër, sepse disa ikin”. Herman kujton se kur libri i parë u botua më 2012 ai titullohej “Thethi magjepsës- fshati shqiptar i A Den Doolaard”, sepse atje e njohin të gjitha A Den Doolard.
Pas këtij botimi ata takuan edhe albanologun Robert Elsie, i cili u propozoi atyre ribotimin e librit në gjuhën angleze. “Ai kishte dy kushte: donte që në libër të përfshiheshin më shumë histori sepse njihte më shumë udhëtarë që kishin vizituar Thethin para dhe gjatë 1900- ës dhe donte foto e bëra nga udhëtarët të ishin më të mëdha. Shkuam sërish atje e bëmë më shumë foto, e takuam më shumë njerëz. E bëmë librin më të pasur e më komplet. Bëmë foto të reja në dimër”, thonë Gerda e Herman. Sot libri ndahet në tri pjesë: Si e gjetën udhëtarët e vjetër, fotot e materialet e Gerdës dhe Hermanit dhe në fund si është Thethi sot
