Nga Agim Rusto
Emri i hershëm i kesaj qyteze ilire, duke qenë se ka qenë i vetmi vend i banuar në këtë trevë brënda një kalaje, ka qenë “Fortesa”. Ky emërtim krahas trashëgimise gojore brez pas brezi , është i dokumentuar nga fletorja zyrtare Nr 64 e vitit 1938, ku Parlamenti Shqiptar i asaj kohe, me propozim të komunave përkatese (midis tyre dhe Komunës së Kurveleshit të asaj kohe), ndryshojë shumë emra fshatrash duke i emërtuar ata me emrin e hershëm të tyre. Në këtë fletore zyrtare emrat e fshatrave të Kurveleshit të Sipërm ndryshoheshin si më poshtë:
Nga Gusmar në…………..Gjysmar
Nga Lekdush në……………Lekdush
Nga Nivice në…………..Fortesё
Nga Rexhin në…………..Rexhina
Nga Progonat në………….Stёrgjysh
Pra sipas kësaj fletoreje zyrtare emri Nivicë i u ndryshua nga Nivicë në “Fortesё”. Emër që nuk i rezistoi kohës duke u quajtur përsëri Nivicë.
Po emri Nivice nga e ka prejardhjen ?
A- .Sipas studiuesit Italian Nicola Lupo, fjala Nivica nga “arkeologjia leksike” e ka prejardhjen nga fjala “Nevica”, Nivica = Nevica. “Nevica” nga latinisht në shqip përkthehet “Dëbora”.
Ushtria romake në vitet 167 para eres së re një nga 70 kalatë (kështjellat) që ndërtojë e rindërtojë , ka qenë edhe ajo e Nivicës, duke e riemërtuan atë nga Fortese në Fortesa e Nivicës, për ta dalluar nga kështjellat e tjera, që në latinisht përkthehet CastlleNevica ose Fortesa e Dëborës.
Veç kësaj dyndjet barbare të kohës e detyruan perandorin Bizantin Justinian që rreth viteve 550-600 ta rindërtonte përsëri këtë fortese gjë që përforcon prejardhjen e emrit Nivice nga latinishtja. Me kalimin e kohës kjo qyteze shkurtimisht u quajt Nivica (Dëbora) duke mos e përdorur më emërtimin e saj të plotë Fortesa e Nivicës (Fortesa e Dëborës)
B- Krahina ku ndodhet kjo qyteze është vend malor (Kurveleshi i Sipërm) e në kohët e herëshme dëbora në këto vise qëndronte deri në 8 muaj të vitit e për shumë muaj të dimrit izolohej plotësisht. Këto kushte klimaterike justifikojnë plotësisht emërtimin e saj si kështjella e dëborës.
Por lind pyetja: në këtë zonë jane 5 fshatra dhe si mund të quhej dëbora vetem kjo qyteze? Edhe kjo pyetje e ka shpjegimin e saj.
Qyteza e Nivices eshte mbi 2400 vjeçar dhe sipas Dr.Prof. Skënder Anamalit në studimin e tij për zeusin rrufehedhës nënvizon se lulëzimi i qytezës Ilire të Nivicës ka qenë në shekujt e III-I para eres së re, periudhe në të cilën në këtë trevë nuk ka pasur vend banim tjetër ( Nivica ështe i vetmi qytez-kështjellë në Kurveleshin e Sipërm), vendbanimet e tjera janë shumë më të vonëshme gjë që justifikon emrin Nivicë (Nevice=Deborë) të këtij vendbanimi.
Këto arsyetime hedhin poshtë shpegimin e bërë në librin “ Nivica permes shekujve te historise ” botim të vitit 1971 ku prejardhjen e emrit Nivicë e mbeshtesin nga sërbo-kroatishtja (Sllavishtja) që do të thotë “arë e vogël” ne ane te lumit. Dhe nga viti 1971 e në vazhdim është trajtuar si e mirëqënë e deri dhe te botimi i “Enciklopedise së Kurveleshit” të vitit 2010 , me përjashtim te librit “Nivica përtej historisë së njohur” me autor z.Irfan Ceka që është i pari që hedh poshtë prejardhjen e emrit Nivicë nga sllavishtja. (Pavaresisht se jemi tё mendimeve ndryshe).
Jam kundër prejardhjes nga sllavishtja dhe mendoj se emri që ka sot kjo ish Qyteze Ilire e ka prejardhjen nga latinishtja për këto arsye:
-Prejardhja e emrit Nivice nga sllavishtja hidhet poshtë edhe për faktin që dyndjet sllave kanë qënë shumë më të vonëshme nga ato romake, por problemi qëndron se emërtimi i fshatit ka mbrapashtesën -icë- që në përgjithësi përdoret në gjuhën sllave si dhe gjatë dyndjeve sllave në vendin tonë shumë emra u kthyen në sllavisht . Edhe në këtë vendbanim shumica e emra të maleve përrenjve etj janë me origjinë sllave si Këndrevicë, Trushnicë, Zaberdi, Çorovode etj si e tille është menduar që dhe prejardhja e emrit Nivice vjen nga sllavishtja që do te thotë “are e vogel” ne ate te lumit, emërtim që është pranuar deri vonë.
Pёr tё vёrtetuar qё emri Nivicё me prejardhje nga Sёrbo Kroatishtja pёrkthehet nё shqip si : arё e vogёl nё anё tё lumit po e ilustrojmё me foto fushёn e quajtur Nivicё mbi Urёn e Dragotit, fshat nё Tepelenё. Emёrtim i cili i pёrshtatet totalisht emёrtimit Nivicё nё gjuhёn sllavo-kroatishte, sepse ёshtё njё fushёz e vogёl nё anё tё lumit tё Vjosёs.
Fusha e Nivicёs nё fshatin Dragot – Tepelenё
-Po tё krahasohet emёrtimi i kёsaj fushe me emrin Nivicё te kesaj qyteze atёhere bindesh se emri Nivicё nё kёtё rast nuk e ka prejardhjen nga sllavishtja pasi vendodhja e saj eshte në krahinën malore të Kurveleshit në rrëzë të malit të Këndrevicës 2122 m mali më i lartë i Shqiperise jug-perёndimore, dhe nuk pёrputhet fare me kuptimin e fjalёs Nivicё nga Sёrbo-Kroatishtja.
Këndrevica 2.122 m i lartë
Por mbrapashtesa -icë- ka pasur dhe të mirën e saj sepse duke qenë mbrapashtesë e gjuhës sllave kesaj qyteze nuk ju ndryshua emri ashtu si u ndryshuan emërtimet e tjera në këtë krahinë gjate dyndjeve sllave. Pra të gjitha këto argumente hedhin poshtë idenë që emërtimi i këtij fshati nuk është nga sllavishtja por nga latinishte e konretisht Nivica duke e quajtur këtë qytez-kështjelle La Nevica Castello (Fortesa e Dëborës).
Pra prejardhja dhe metamorfoza e emërtimit të kesaj qytezei ka qenë:
Para pushtimit Romak…..Fortese
Gjatё pushtimit Romak….Castella Nivica (Fortesa e Dёborёs)
Pas Pushtimit Romak ……Nivica (Dëbora)
Ne vitin 1937 ……………..Fortesa
Mbas vitit 1937……………Nivica (Dëbora)
Nivica kufizohet me 9 fshatra të rrethit të Tepelenës: Progonatin, Rexhinin, Gusmarin, Lekdushin, Bënçën, Salarinë, Dukaj, Veliqotin e Dhëmblanin dhe me 1 fshat te rrethit tëVlorës : Vërmik. Per nga siperfaqja ky fshat eshte rreth 105 km2 dhe ёshtё fshati me siperfaqe mё tё madhe se çdo fshat tjetёr i kёsaj krahine.
Banorët e kesaj qyteze kanë një prejardhje shumë të lashtë. Sipas Fransua Pouquevile (Pukevil) në librin e tij “Udhetime ne Greqi”, vëllimi i I-rë faqe 173 këtu ka banuar fisi ILIR i Amantëve. Në Nivicë Ilirët në shekujt e IV-II para erës së re ndërtuan një kala. Pra gjeneza e qytezes se Nivicës rezulton të jete rreth shek të IV-te p.eres se re. Kalaja është ndërtuar mbi një shkëmb ku është e pa mundur ti afrohesh, në një kryqëzim strategjik rrugësh. Këtu kalon rruga e Salarisë, Kuçit, Bënçës dhe e Vërmikut.
Në studimin e Prof. Dok. Skënder Anamalit lidhur me prejardhjen e “Zeusit rrufehedhës të Nivices” thuhet se ”ky objekt datohet të jetë derdhur rreth shekujve të III-Ipara e. re. Nga gjetjet e tjera si monedha amante e epirote e fragmente qeramike del se kjo ka qënë koha e lulëzimittë qytezës ilire në Nivicë të Kurveleshit per rrjedhim krijimi i saj ka qene para shek te III-I para erës se re d.m.th rreth shekujve të IV-II p.erës se re.
Pozicioni strategjik dhe kalaja që u ndërtua në atë kohë, bëri që ky vend-banim të ishte “ Qëndra e dytë e banimit me rëndësi e fisit Ilir të Amantëve“ – (Pouquevile). Kjo kala u rindërtua për herë te parë nga romakët rreth viteve 167 para erës së re. Rindërtimi i dytë i saj u bë në kohën e perandorisë Bizantine, perandori Justinianrindërtoje krahas kalave të tjera edhe kalanë e Nivicës e cila nga dyndjet dhe luftrat e zhvilluara në atë kohë ishte rrënuar plotësisht. Në shekujt e VI dhe VII-të të erës sonë, kjo kala është rindërtuar përsëri gjatë dyndjeve sllave dhe rindertimi i katërt dhe i fundit i kësaj kalaje është bërë nga turqit gjatë sundimit të tyre në vendin tonë që vërtetohet dhe me fermanin e portës së lartë drejtuar sanxhak beut të Delvinës të vitit 1606 që trajtohet në kapitullin e luftës për liri e mbijetesë. Rënojat e kësaj kalaje ndodhen në një shkëmb të thepisur rrethuar nga humnera, me lartësi 80-100 m. Kjo kala nga tre anë ka një mbrojtje natyrale nga këto humnera, ndërsa vetëm nga perëndimi është e mbrojtur nga një mur guri me gjeresi mbi një metër. Në anën lindore të saj dallohet një shteg pothuajse shkallore që zbret në lumë nëpërmjet një porte të çarë në shkëmb. Ky shteg pothuajse vertikal lidh kalanë me lumin e këtij fshati si dhe me dy mullinj bloje që funksiononin në atë kohë. Me sa duket ky ishte i vetmi shteg i furnizimit të kalasë në raste rrethimesh.
Pamje te mbetjeve te kalase
Kjo kala për nga lashtësia si dhe ndërtimi ka ngatëruar edhe disa dijetare të cilet përpiqeshin të lokalizonin qytetin antik Amantian. Përpjekjen e parë, për të lokalizuar Amantian, e gjejmë në veprën e Pukёvilit, në të cilën ai përshkruan udhёtimet e tij. Sipas tij, rrёnojat e Amantisё, gjenden pranё fshatit Nivicё tё Kurveleshit ku kishte “ njё akropol me mure ciklopike, me restaurime me tё vona, midis tё cilave copa shtyllash e mbishkrime” . Pukёvili, për të argumentuar lokalizimin e Amantise në Nivicë, ka sjelle dëshmine e Ps. Skylaksit dhe Tabelën Peutingeriane.
– François Pouqueville: “Udhëtime në Epir dhe Shqipëri” (ne vitin 1806) ai shkruan:
“Pranë Nivitza Malisiotes, (Nivitza të maleve,) në rrjedhën e Suchista, janë parë rrenojat e Amantias së lashtë; i largët, sipas Scylax, 320 stades greke apo tridhjetë e dy kilometra nga Apollonia. Kjo hapësirë është e njejte me rrugën e tashme; për nga mbetjet e atij qyteti, deri në Voioussa për fluksin e Suchista, është një distancë prej tetëmbëdhjetë milje; dhe që andej katërmbëdhjetë kilometra përgjatë lumit fundit të arrijë deri në Nivitza apo Amantia”.
I një mendje me Pukëvilin ka qenë edhe William Martin Leake, edhe ky vizitojë rrënojat e kësaj kalaje në vitet 1804-1805 dhe pa atje mbeturinat e qytetit të lashtë të Amantiasë. Për të provuar se në Nivicë duhet kerkuar Amantia, ai radhiste të dhënat e gjeografëve e të itinerareve antike, duke shtuar edhe ngjarjet nga lufta civile midis Cezarit e Pompeut.
– William Martin Leake: “Udhëtime në Shqipërinë e Jugut”, shkruan:
Dhjetor 31. – Rruga nga Tepelena në Nívitza [Nivica] Tepelenё kalon përgjatë lumit Bantza [Bënçës], përmes një zgavre në vargmalin e e Gribes, nga e cila zbret lumi. Me lart vjen Pregonáti [Progonati], i vendosur në krye të luginës së Sútzista [Shushicës], i cili zbret në Nívitza, dhe bashkohet me Viósen në rrafshnaltën e Apolonise…………Nga të gjitha keto unë mund të mësoj, qytetet më të konsiderueshme helene në këtë pjesë të vendit qe ishin në Grádista dhe Nívitza. Nëse kjo e fundit ishte Amantia, unë vështirë se mund të dyshoj nga dëshmia e fortë e autorëve të lashtë, ishte ndoshta Bylisin, apo Bullis, për Byllis, Amantia dhe Apollonia ishin tre qytete kryesore në afërsi të Gjirit të Aulona”.
Vendosja e qytetit ilir Amantia, ne rrënojat e Nivices, sipas Pukëvilit e Likut, u pranua edhe nga studiues të tjerë të shek. XIX, të cilët u morën me gjeografinë antike. Amantine e vendosen në Nivicë edhe numismatët e parë, që studiuan monedhat e këtij qyteti. Kështu bëri edhe Tomasheku në Enciklopedinë Pauly-Visova, në artikullin Amantia.
Nivica mbeti si vend i mundshëm i Amantisë ende për një kohë derisa në këtë krahinë të Ilirise së Jugut, nuk u zbuluan rrënoja qytetesh të tjere të lashtë. Kundër këtij lokalizimi doli H. Kiperti. Ai e lokalizoi Amantinë në luginën e lumit Shushicë, diku afër fshatit Brataj.
– Henry Holland ne librin e tij: “Udhëtim në zotërimet e Ali Pashës (1812-1813) shkruan:
“Bentza, lumi që i bashkohet Viosa në Tepelenë, rritet midis maleve të larta në perëndim të këtij vendi, dhe rrjedh nëpër një luginë shumë të thellë e kontraktuar nga shkëmbinjtë ne lartësi të madhe, të cilat shfaqin një shtresëzim të bukur të gëlqerorëve kompozimin e tyre. Fshati i Bentza ka një situatë të jashtëzakonshme në këmbët e këtyre shkëmbinjtë, dy ose tri kilometra më lart Tepelenës. Disa kilometra më larte deri në luginën, dhe gjithashtu në një pozitë shumë të njëjte është qyteti i Nivitza [Nivica], që përmban më shumë se 600 shtëpi. Në këtë vend ka rrënoja të konsiderueshme që nga përshkrimi, unë gjykoj për strukturën Cyclopian, dhe që i përkasin një nga qytetet më të lashta Chaonian”.
Në të vërtete, simbas zbulimeve të më vonëshme, kjo kala nuk ishte qyteti antik i Amantias (i zbuluar më vonë në fshatin Ploçe të Vlores) por Kalaja e qytezës Ilire të Nivicës. Lashtësinë e këtij fshati veç kalasë e vërtetojnë edhe elementët arkeologjike të gjetur këtu Sipas Revistës Arkeolo-gjike “ILIRIA” Nr 1 të vitit 1984, faqe 115–116, botim i Akademise së Shkencave, në artikullin e Prof. dr. Skënder Anamalit: ” Nje figurë bronzi nga Nivica e Kurveleshit “ thuhet tekstualisht :
“Në vitin 1978, në fshatin Nivicë të Kurveleshit, në vëndin e quajtur Plodë u gjet një figure e vogël bronzi. Figura është 8 cm e lartë dhe e thyer në të dy këmbët . Ajo paraqet një mashkull lakuriq me pamje kërcënuese. Bie në sy, edhe pse i dhënë pa shumë hollësira, trupi muskulor . Në pëllëmbën e dorës së djathtë ka një vrimë të rrumbullaktë e cila shërbente për të mbajtur një atribut që ka humbur. Duke e parë në tërësi këtë figurë bronzi nuk është e vështirë të kuptohet që kemi përpara Zeusin rrufehedhës. Analogjitë më të afërta do t′i gjejmë tek figurat e Zeusit të Dodonës. Një figurë e ngjashme me permasa më të mëdha dhe me një nivel të mirë artistik, është gjetur edhe në Apoloni, figura e Zeusit te Nivices nuk është një prodhim me vlera artistike të dukshme dhe kohësisht më i vonë se ekzemplaret e Dodonës të Apolonisë.
Zeusi Rrufehedhës
Mënyra si prodhim me vlera artistike të dukshme dhe kohësisht më i vone se ekzemplaret e Dodonës të Apolonisë.
Mënyra si është derdhur kjo figure , tiparet e përgjithshme të saj na shtynë të mendojmë se kemi të bejme me nje prodhim të punishteve të Amantias, territorit të së cilës i takon edhe vendgjetja e saj, Nivica e Kurveleshit.
Duke u nisur nga këto të dhëna figura mund të datohet në shekujt III-I para e. re. Nga gjetje të tjera, monedha amante e epirote e fragmente qeramike del se kjo ka qënë koha e lulëzimit të qytezës ilire në Nivicë të Kurveleshit”.
Ndër elementet e tjerë arkeologjik të gjetur në këtë fshat jane dhe figura në bronx e një shqiponje, si dhe amfora, kupa, pjata, skifosa, tjegulla, stoli dhe objekte të tjera, të cilat datohen në të njëtën periudhë me Zeusin rrufehedhës.
Shqiponjat ne bronx
“ Shqiponja në bronx” është një ndër zbulimet e tjera të bëra gjatë gërmimeve arkeologjike në Nivicë të Kurveleshit.
Ky objekt ë ka lartësinë 8 cm, gjërësine e krahëve të hapura 10 cm dhe peshon afro 250 gr”.
Ne menyre kronologjike dijetaret dhe studiuesit qe kane vizituar Nivicen kane qene:
-I pari qe e ka vizituar kete kala ka qene Gjeografi i degjuar Skilaçi para eres re, te cilin e citon edhe Pukëvili ne vitin 1806.
– Fransua Pukëvili në fillim të shek.te XVIII,
– M.Leak׳s në vitet 1804-1805.
– Holland në vitin 1819.
– Mary Edith Durham në vitin 1905, e cila ishte mysafire e kryeplakut të fshatit Nivicë. Për këtë vizitë z. Mary Edith Durham ka bërë edhe një skicë për shtëpinë e K/Plakut të këtij fshati.
– N.G.L. Hammond në vitin 1930.
Sipas Prof. Dr. Valter Shtylla Nivica përbën “një kompleks me vlera të trashëgimisë kulturore, një vendbanim ilir me një vazhdimësi të pandërprerë jetese gjatë Mesjetës, në periudhën osmane e deri më sot”.
Konstatimin e Prof.Dr. Valter Shtylla e forcon më shumë gjetjet që po bëhen nga shumë persona të ndryshëm në trevën e këtij fshati , siç psh në vitin 2010 po në vendin e quajtur Plodë, ku është gjetur i famshmi Zeusi Rrufe hedhës, si një vathi flori si dhe mbi 20 copë monedha argjendi e bronxi. Forma private e gjetjes së tyre bën të mundur që shume objekte te pa përsëritëshme para historike nuk do tu gjëndet adresa.
Le të shërbeje ky konstatim si një thirrje për organet përkatëse Arkeologjike të vendit tonë si në rang qarku apo dhe Republike për kryerjen se më shpejt të punimeve të mirëfillta arkeologjike në këtë fshat ndryshe do të jetë shumë vonë e me pasoja të pa riparushne për detyren e këtyre organeve në dëm te historisë së këtij fshati.
