Ndërsa fytyrat e luftës janë ende të vrara, një sërë do kumentesh të siguruara nga një gazetare, tregojnë emra që gjatë luftës kanë urdhëruar krime por janë ende të lirë. Asnjë prej tyre, nuk është thirrur madje as si dëshmitar në gjyq. Një gazetare duket se ia ka dalë të jetë më e guximshme se disa prokurorë e hetues, ndërsa lufta në Kosovë ka lënë ende “plagë të hapura”. Dëshmitë e dy palëve, autorëve dhe viktimave, tregojnë të njëjtën ngjarje.
Është shfaqur të shtunën në mbrëmje në Tiranë, në Muzeun Historik Kombëtar në kuadër të festivalit DocuTIFF, filmi “Unidentified” i Marija Ristic e Nemanja Babic. Filmi zbardh emrat e policëve dhe gjeneralëve që firmosën urdhrat për krimet e ndodhura në Kosovë gjatë luftës, autorët e të cilëve nuk janë ndjekur kurrë penalisht në Serbi.
Filmi-dokumentar prodhim i BIRN (Rrjeti Ballkanik i Gazetarëve Investigativë) “Unidentified” – (Të paidentifikuarit), përmend emrat e zyrtarëve serbë që urdhëruan sulmet në fshatrat e Kosovës përreth qytetit të Pejës në vitin 1999 dhe ata që janë përfshirë në operacionin e fshehjes së trupave të viktimave. Marija Ristic tregon për “Gazeta Shqiptare” si nisi puna për realizimin e filmit dhe si u realizua ai.
– Pse punuat për këtë film?
Si gazetare kam ndjekur për tri vite një gjyq në Beograd kundër 11 njerëzve të cilët kishin vrarë së paku 120 kosovarë gjatë luftës në Kosovë më 1999-ën. Ka pasur një situatë kur një dëshmitar serb, një njeri që kishte qenë pjesë e një grupi militar që është në gjyq, vendosi të flasë hapur mbi krimet që njësia e tij kishte bërë. Kjo ishte dëshmia e parë që bëhej në Serbi mbi krimet në Kosovë.
– Ai i pranoi krimet?
Ai zbuloi çfarë ndodhi në fshat. Ky ishte një rast unik, dhe në atë kuptim, unë doja që më shumë njerëz ta shihnin këtë, sepse gjyqet e krimeve të luftës në Kosovë, nuk po ndiqen mirë nga media në Serbi. Ndaj mendova se do të ishte një mundësi e mirë për më shumë audiencë, e cila të dinte se çfarë ndodhi në Kosovë. Gjëja tjetër që na bëri të merreshim me këtë film, është se vetëm autorët e drejtpërdrejtë të krimeve ishin në gjyqe.
– Vetëm emrat kryesorë?
Po. Kështu që, vetëm 11 ishin aty dhe ne deshëm të shihnim se ku ishin njerëzit që i urdhëruan këto krime. Këto janë dy historitë kryesore që ne donim të ndiqnim në filmin tonë.
– Ju punonit ndërkohë për BIRN?
Po. Unë punoj për BIRN dhe ky film është prodhuar nga BIRN dhe ka qenë ai që e ka financuar këtë. Ideja jonë fillestare ishte që këto t’i botonim si intervista online dhe të bënim edhe raportime mbi to. Më pas, dëshmitë e dëshmitarëve, nga ana shqiptare dhe serbe, ishin aq të fuqishme, sa menduam se mesazhi do ishte më i mirë nëse shfaqej në ekran, thjesht sepse njerëzit besojnë më shumë në TV.
– Sepse në ekran njerëzit shohin dhe dëgjojnë?
Po, dhe veçanërisht sepse në Serbi ka ende një mohim mbi atë që ndodhi në Kosovë. Ndaj, nëse sheh në 30 minuta, autorët e krimeve dhe viktimat që thonë të njëjtën histori, është më pak e mundur që dikush ta vërë në dyshim atë që ndodhi atje. Kjo ishte arsyeja pse e bëmë dokumentar, dhe unë isha në gjyq dhe intervistova këta njerëz, jam, le të themi, regjisorja e filmit, por në fakt jam gazetare.
– Sa kohë ju ka marrë ky film, sa kohë keni punuar me të?
Kam punuar me të rreth dy vite e më parë kam ndjekur gjyqet për dy të tjera. Xhirimi zgjati 2 vite, por jo çdo ditë kam punuar me të.
– Ky është një mesazh i fuqishëm mbi atë se çfarë mund të bëjë gazetaria investigative, apo jo?
Po, dokumentari duhet të jetë një mënyrë e mirë për gazetarët investigativë që të shprehin veten, ndaj në Ballkan, kemi pasur gazetari investigative që është marrë me median online ose në print, por në TV historitë e tyre arrijnë audiencë më të madhe. Ka edhe një audiencë tjetër që gazetarët nuk e arrijnë, dhe kjo janë festivalet si ky, DocuTIFF.
– A keni pasur probleme pas publikimit të shkrimeve, ose pas realizimit të këtij filmi? A keni pasur probleme me personat e akuzuar?
Asnjë nga ekipi që kemi punuar për filmin nuk ka pasur probleme, as kërcënime, as telefonata, asgjë. Por, kanë pasur probleme ata që ne i kemi telefonuar për t’i intervistuar. Ata kanë pasur probleme. Ka pasur disa prej tyre që janë kërcënuar, disa oficerë policë, anëtarë të ushtrisë jugosllave janë telefonuar dhe iu është thënë se këshillohen të mos flasin në film, sepse kanë fëmijë dhe duhet të kenë kujdes. Ndaj shumë njerëz hoqën dorë nga pjesëmarrja në film, sepse nuk ndiheshin të sigurt.
– Ata që janë intervistuar, kanë pasur probleme?
Dëshmitari kryesor po, por ai kishte gjatë kohës që dëshmonte në gjyq. Dëshmitari kryesor ka pasur prej kohësh probleme, dhe kjo është arsyeja pse ne vendosëm ta intervistonim, sepse kur vendosi të bëhej dëshmitar i mbrojtur, ai mori kërcënime, në mënyrë të rregullt, nga njerëz të ndryshëm. U kërcënua familja e tij dhe ai është ende i mbrojtur si dëshmitar. Një nga shtëpitë e tij u dogj, por para filmit. Në Serbi ka probleme me dëshmitarët e krimeve të luftës, pasi ata heqin dorë nga dëshmitë mbasi nuk ndihen të sigurt.
– Do doja të më shpjegonit pse filmi titullohet “Unidentified”, kur në fakt janë bërë shumë identifikime?
Ideja ka të bëjë me kohën kur ndiqja gjyqin. Është diçka që përfshin të paktën 300 oficerë policie, që i kanë kryer këto krime. Këto të dhëna ne i kemi marrë nga dokumente ushtarake. Por njerëzit që janë në gjyq, janë vetëm 11. Pra ka një grup të madh njerëzish që sipas prokurorit janë të paidentifikuar. Ne nuk mund të dimë çdo emër që ka qenë në këto njësi, por ne duam të dimë, kush ishin ata që dhanë urdhrat. Për institucionet tona janë të paidentifikuar, dhe ideja jonë ishte që ne t’i identifikonim në film. Në fund të filmit ne tregojmë një numër dokumentesh dhe njerëzish që, ose i kanë firmosur ato dokumente, ose i kanë përmendur ato. Ato tregojnë se krimet janë urdhëruar dhe se ka njerëz që i kanë urdhëruar. Sigurisht, gazetarët nuk janë prokurorë, por ne jemi aty për të prezantuar disa fakte, dhe tani varet nga prokurori nëse i identifikon ata njerëz dhe i heton ata.
– Pra, nëse një gazetar mund ta bëjë këtë, mundet edhe një prokuror?
Po, unë e di që në një material ligjor është më e vështirë sesa në një artikull medieje. Për mua, pse unë argumentoj se prokurori nuk do që t’i hetojë këta njerëz, ka të bëjë me faktin se asnjë nga këta njerëz nuk është shfaqur në gjyq, as thjesht si dëshmitar. Nëse ke një dokument ku një gjeneral thotë, “në 15 ditët e ardhshme ju duhet të bëni një aksion” në fshatin që u sulmua 10 ditë më vonë, nga i njëjti grup dhe nuk e fton atë njeri në gjyq, të paktën si dëshmitar, për mua ky është një shembull se thjesht nuk do që ai njeri të hetojë.
– Mbase kanë frikë?
Në Serbi ka situatë problematike në hetimin e krimeve të luftës, sepse ka presion politik te prokurorët, por nuk dua të justifikoj pse nuk hetojnë ata, sepse besoj se kanë pasur kohë që prej vitit 2003.
– Emrat që keni gjetur në dokumente, janë të gjithë të lirë?
Dokumentet i kemi marrë nga Gjykata e Hagës, që kanë qenë pjesë e gjyqeve të Millosheviç, ose të tjerëve në Hagë. Të gjithë janë të lirë, ka vetëm një njeri që po hetohet. Të gjithë të tjerët janë të lirë dhe shumë prej tyre mbajnë poste publike në Serbi. Asnjë prej tyre nuk është hetuar për krime lufte; disa janë hetuar për mashtrime, por jo për krime lufte.
– Si është pritur filmi kudo ku është shfaqur?
Në çdo vend, përfshirë shfaqjen në Kosovë ose në Serbi, impresioni i parë që është marrë nga filmi është se askush nuk i kontestoi krimet, pra që ndodhën. Të gjithë janë shokuar sepse viktimat dhe autorët e krimeve e tregojnë ngjarjen duke përdorur të njëjtat fjalë. Si është e mundur që dy palët tregojnë njësoj ngjarjen dhe se sa pak po bën Serbia në krimet e luftës – këto kanë qenë përshtypjet. Mendoj se kjo ka qenë një gjë e zakonshme. Në Kosovë kishte pyetje: Si është e mundur që askush nuk është dënuar në Serbi?
– Nëse do kishit punuar në media tjetër, do e kishit bërë këtë film-investigim, apo mendoni se kjo është prej se punoni në BIRN?
Kjo është ajo që u kam thënë kolegëve të tjerë. Kam qenë me fat që kam punuar me BIRN. Unë kam mbuluar vetëm krimet e luftës dhe çështjet e drejtësisë. Ngaqë jemi themeluar nga donacione, nuk jemi të varur nga reklamat, pra jemi të lirë. Ky është një film me buxhet të ulët që mund ta bëjë kushdo. Ne operatorët tanë i kishim nga BIRN në Kosovë, unë punoja për BIRN dhe ndaj them se nuk kushtoi shumë. Ka kushtuar më pak se 5 mijë euro.
– Në film ka edhe foto; ku i keni marrë?
Disa foto janë marrë nga gjykatat, viktimat dhe autorët e krimeve. Kemi marrë nga shumë anë; nga Suedia, e cila ka pasur një histori të ngjashme në gjyq, por kemi marrë dhe nga “HUMan Rights Watch”. Kjo luftë ka qenë e dokumentuar, por ajo që nuk është dokumentuar janë autorët e tyre. (Fatmira Nikolli/ GSH)
