Tobias Xhaxhiu
“… Shtypja e padurueshme e mushkërive …
gazrat mbytës që shfryn tokë e lagësht …
rrobat e morgut të mbërthyera fort …
përqafimi i ngurtë i hapësirës së ngushtë … errësira e natës absolute …
Këta janë vargjet hapës të përmbledhjes me tregime nga Edgar Allan Poe, “Rrëfenja të terrorit”, që për adhuruesit e zhanrit, janë një dashuri që rilind sa herë libri bie në duart e tyre.
Teksa lexon veprën e Poe, përpos aromës së një stili dhe leksiku monumental, si të dalë nga biblioteka e një abacie të humbur murgjish, por tanimë të harruar, lexuesi ngadalë bëhet pjesë e një bote iluzive, ku frika dhe terrori janë elementët e vetëm, pasqyrë e realitetit që ne njohim. Frika si instinkt dhe perceptim është përherë universale, pasi ka të bëjë me koshiencën e të qenurit dhe të mbijetuarit, ndaj në novelat dhe poezitë e tij e ndeshim rëndom në tonalitetin e saj të plotë dhe të përhimtë, që e bën vizionin e Poe-së, tërheqës për çdo kulturë. Vëzhgimi i natyrës njerëzore në shkallë gati perverse dhe orientimi drejt një romantizmi kallp, të formuar në një shoqëri të modeluar sipas traditës europiane, siç qe ajo amerikane e kohës, i dhuron gotizmit të tij ngjyra eferveshente.
“Macja e Zezë”, një nga rrëfenjat më të njohura të autorit, ka për subjekt maçokun shtëpiak Pluto, i cili është miku më i mirë i narratorit, derisa ky i fundit bie në zgjedhën e alkoolit. Një natë, kur zotëria kthehet në shtëpi i dehur, krijon përshtypjen se miku i tij i vetëm dhe me katër putra po përpiqet ta shmangë. Ai rreket ta mbërthejë gëzofin e zi, dhe krijesa e pambrojut e kafshon me dhëmbët e saj të mprehtë. Në kundërpërgjigje, zotëria nxjerr një biçak, dhe me të ia tejshpon syrin maçokut fatkeq. Pas kësaj, një seri episodesh të çuditshme nisin të shkatërrojnë jetën e zotërisë, ndërgjegja e të cilit brehet nga dyshimi se macja nuk është një prodhim i mendjes së tij të dalldisur nga alkooli, por një e vërtetë e ngjethshme, jashtë kësaj bote.
“Rrënimi i shtëpisë Asher”, nga ana tjetër, është një baladë me një matrikullim të qartë gotik, që tashmë është një vepër ikonë e zhanrit, e adaptuar në qindra versione, si për teatrin ashtu edhe filmin.
Babai i psikanalizës moderne, Frojdi, e gjente pështjelluese këtë novelë, jo për historinë në vetvete, por për atmosferën që vetë Poe krijon, një atmosferë e vetmisë së pastër dhe e një “lagështie” të kahershme, si ajo e shpellave më të errta. Dhe Frojdi përdori pikërisht fjalën “lagështi” për të përshkruar ndjesinë që i ngjalli kjo novelë e përgjakur.
“Shtëpia Asher” është mbase ndër të paktat vepra të Poe-së që zbulon më së miri ndikimin e folklorit dhe vetëdijes europiane në formimin e tij, pasi mjaft lehtë, krahina e paemër ku zhvillohen ngjarjet dhe arkitektura e godinës së pushtuar nga frymë të vdekura, mund të vendosen në ultësirat e mjegullta të Britanisë së shekullit të 19-të.
Por, një tjetër aspekt tejet interesant i veprës është ndërtimi i konfliktit, bazuar në tema si inçesti dhe hakmarrja, tema që gjenden në themel të epikës greke dhe ballkanase.
Miti i një dashurie të mallkuar mes motrës dhe vëllait, dyshimit për rikthimin në jetë të më të dashurve dhe agonia e një familjeje të madhe të rrënuar, ndërtojnë ngjashmëri të qashtër me legjenda si ajo e “Besës së Konstandinit”, apo baladës gjermane “Lenorë”, që janë aliazhe të romantizmit me folklorin.
Kjo është historia e fundit të një familjeje të madhe, pararojë e zhvillemeve në shkencë e filozofi, dashnorë të muzikës, por që për të ruajtur të pastër gjakun, lidhën kurorë me njëri-tjetrin. Ngadalë gjaku u shprish dhe të gjithë i treti sëmudja, si banorët e kullës Asher, po ashtu edhe muret e lartë prej guri.
Rodriku, pinjolli i fundit nga kjo Derës, thërret në ndihmë narratorin, mikun e tij të fëmijërisë, për të cilin s’mbart tjetër veçse një kujtim të turbullt; për të asistuar Madlenën, motrën e tij binjake dhe të sëmurë.
Narratori miqësohet me Rodrikun, por nuk gjen tek ky i fundit asgjë nga djaloshi i gjallë që ai pat njohur dikur, por vetëm një burrë me tipare të zbehta e fisnike, me sytë më të trishtë në botë:
“… një lëkurë gri-në të bardhë; sy të mëdhenj dhe plot dritë; buzë ngjyrëzbehta, por me një formë të bukur; një hundë e skalitur mirë; flokë me butësi të rrallë – një fytyrë që nuk mund ta harroje lehtë. Dhe tani, rritja në formë kaq të çuditshme e fytyrës së tij kishte shkaktuar një ndryshim aq të madh, sa pothuajse nuk e njihja më. E bardha e lemeritshme e lëkurës së tij dhe drita e çuditshme në sy, më befasuan dhe madje më frikësuan. Flokët qenë lënë të rriteshin, dhe nën butësinë e tyre, ata nuk i derdheshin rreth fytyrës, por dukej se pluskonin në ajër. Unë nuk munda, as me më të voglën përpjekje, të gjeja tek miku im, pamjen e një qenieje njerëzore të thjeshtë…”
Në një prej skenave, Rodriku, një adhurues i muzikës i kendon narratorit baladën e “Pallatit të përshpirtur”, dhe më pas i rrëfen atij një detaj drithërues, që e lë narratorin të pafjalë; ai beson se shtëpia është e gjallë.
Pas kësaj, Rodriku i kallëzon mikut të tij që Madlena ka ndërruar jetë, dhe këmbëngul se e motra duhet të qëndrojë e varrosur në katakombet e familjes. Kështu, narratori i vjen në ndihmë Rodrikut për të përmbushur detyrën e kobshme. Por, se çfarë tmerresh do të shohin sytë e narratorit, në këtë rast, sytë e vetë Poe-së, mbetet për tu lexuar.
Në tërësinë e saj, vepra e Poe-së është shprehja më e lartë estetike në letërsinë gotike, të cilën ai e përsosi në vazhdimësi, duke ndërthurrur elementë modernë në narrative, që çuan në themelimin e zhanrit policesk dhe thriller-it që ne njohim sot.
Pas së gjithash, lexuesi bashkëkohor mund të kuptojë se letërsia e tij nuk ishte prodhim i një mendjeje të dendur me opium dhe abisnth, por rezultat i një gjenie të lënë në hije nga legjendat dhe komercializmi.
