Loer Kume
Në një mënyrë te mrekullueshme, Woody Allen ka dhënë te filmi i tij “Midnight in Paris” një dialog fenomenal të supozuar, midis Hemingway dhe një shkrimtari të ri. Muzikantët thonë gjithmonë fjalë të mira për njëri – tjetrin. Piktorët po ashtu.
Kanë ndikime, idhuj, tabu, luftëra të brendshme. Po kurrë si shkrimtarët. Hemingway te Misdnight in Paris i thotë atij djalit të ri që po shkruante një libër: “ Unë të urrej ty. Të urrej sepse nuk shkruan aq mirë sa duhet, ose të urrej sepse shkruan më mirë se duhet. Në çdo rast, shkruan dhe je kundërshtari im. Unë jam më i mirë se ty.” Kjo eshtë kuintesenca e letërsisë. Shkrimtarët më të mirë janë ata të vdekurit. Sepse ata nuk na kërcënojnë hegjemoninë. As inteligjencën. As zotësinë.
Sidoqoftë, shkrimtarët janë pasojë e njëri – tjetrit dhe e miliona mënyrave të rrëfimit. Ndërsa po shkruaj një libër tani, mbi dëshirën për të mos vdekur, mbi udhën e njeriut drejt jetës, drejt dëshirës për pavdekësi, e dëshpërimin e tij që jeta është e përkohshme, por nga ana tjetër kjo është ajo që bën njeriun atë që është. Ndërsa shkruaj këtë, më ngulmon ndërgjegjia që këtë temë e kanë lëvruar 4000 vjet përpara, në Epin e Gilgameshit. Unë thjesht po e shkruaj në një formë më të re, që dua të bëhet edhe më e vjetër se Epi.
Dhe prapë, sidoqoftë, shkrimtarët nuk e honepsin dot njëri – tjetrin. Unë të urrej ty. Sepse shkruan keq, ose sepse je më i mirë se unë.
Ndaj, vijmë te pika dy e shkrimit; më kënaqin, pra më argëtojnë shkrimtarët e angazhuar tërë zell, që ulen e marrin përsipër të shkruajnë mbi shkrimtarë të tjerë.
Nisin e thurin krijime shkencore, se si gjuha dhe forma e përdorur nga ky shkrimtari që ata njohin, është shumë e lartë, dhe idiomat, sintaksa, metagjuha, intertekstualiteti, gjurmët e x apo y shkrimtari të madh, formula e re që aksh shkrimtar i zgjedhur ka shpikur, etj etj. Nisin e thurin ditirambe e këngë hyjnore mbi çfarë shkrimtari, mik i zgjedhur, ka shkruar. Përdorin tërë teorinë e letërsisë për të shpjeguar çfarë artisti është shkrimtari në fjalë.
E tërë kjo është qesharake. Qesharake në mënyrën më ekstreme. Njerëzit shqiptarë çdo ditë përballen me lekun, luksin, hallin, plazhin, bukën, shkollën e fëmijëve, makinën e komshiut, shtëpinë, kredinë. Ose me famën, dhe kush i ka buzët dhe cicat më të bukura, kush ka më shumë dashnore se kush. Dhe vijnë ca shkrimtarë që dëshirojnë të ngrenë, përmes ca shkrimeve mjerane, shkrimtarë të tjerë, me shpresën se kur të vijë radha e tyre, këta bashkëvuajtës shkrimtarë, do u kthejnë favorin.
Mua personalisht kjo gjë më argëton pa masë. Sot madje, lexova në një gazetë letrare, një shkrim mbi një shkrim mbi shkrimtarë. Pra, analizojmë analizuesit e shkrimtarëve. Kësaj i thonë me vdek nga të qeshurit.
Serioziteti e solemniteti që shpjegojnë arritjet e njëri – tjetrit shkrimtarët, është qesharak. Lexuesi, as që do të dijë budallëqet teorike që shkruajnë shkrimtarët për gjeninë krijuese të njëri – tjetrit. Dhe kemi një problem shumë të madh. Që kritika letrare ka krijuar një qark të mbyllur midis letrarëve e letrareve. Ndërkohë që lexuesi merr të kuptojë diçka nga shkenca dhe jeta e këtyre kritikëve shkrimtarë, e s’kupton asgjë. Dhe thotë, “vari leshtë shkrimtarëve shqiptarë se janë të lodhur”. Sigurisht që janë të lodhur. Për mua personalisht nuk ka shkruar asnjë koleg shkrimtar, fatmirësisht; thjesht në rastin më të mirë më anullojnë, bëjnë sikur nuk jam, por dhe sikur të shkruanin, do kishin shkruar diçka shumë të dëmshme, që lexuesi do e kishte kapur, e do më kishte deklasifikuar dhe mua.
Një të vërtetë në këtë mes ka. Shkrimtarët shqiptarë janë të lodhur. Më së shumti shkruajnë ca budallallëqe, që janë të destinuara të dështojnë. Komplikime anësore. Halle. Dëshpërime. Vuajtje. Jetë e vështirë. Mëshirime. Mizerje. Dëmtime nga regjimi. Mllefe. Siklete. Tërë terreni i letërsisë shqipe është një fushë stërvitore e artistëve të rinj që do sjellin risinë në letërsinë shqipe.
Dhe këtu vijmë te pjesa e tretë e shkrimit.
Letërsia shqipe sipas meje është në një gjendje të dëshpëruar. Sepse askush nuk merr mundimin të lexojë çfarë prodhohet shqip. Është e lodhshme dhe e pavërtetë. Mungon nervi. Mungon shtytja.
Por, unë kam pasur fatin të njoh disa autorë që janë një botë tjetër, një dhomë krejt e re, dyer që duhen hapur në letërsinë shqipe.
Suad Arilla me “Libri i harresës dhe kujtimeve”, Ervin Nezha, “Të vdesësh nën Diell”. Rigel Rizaj, “Ameba”, Alban Tufa, Tobias Xhaxhiu, Memento Mori, letërsi e shkruar rishtaz, pa mllefe, pa probleme, një botë krejt tjetër, një letërsi krejt tjetër, situata krejt të reja. Geverina Muzhaqi, me “Ngjyra e turpit”. Po nuk janë vetëm këta. Ka dhe të pabotuar ende, që mua më është dhënë mundësia t’i lexoj, si pjesë jurish. Behar Jacaj, me përmbledhjen “Rrëfimi i tredhjes”, apo Dionis Prifti me “Bar Sahara”. Apo Lumni Bajrami me “Kuajt e Aeroportit”. Apo Alban Tufa me “Porta nr. 124”, apo “Fate të Hijezuara”, një libër fantashkence i shkruar nga nje vajzë super e formuar, e quajtur Xhoana Jaku. Këta të fundit të pabotuar, por me potencial letrar fantastik që cilado shtëpi botuese do ishte krenare t’i kishte kuajt e vet të fitores.
Kemi letërsi të re. Jashtë skemave të vjetra, të lashta, të lodhura, te mërzistshme, të besdisshme, me histori e legjenda të kohës së diktaturës, apo të kohës se besdisshme që lexuesit shqiptar ia sjell në majë të hundës.
Unë besoj në aksiomën e thjeshtë të Toni Morrison, letërsi e mirë është ajo që nuk është shkruar akoma, atë shkruaj ti, ose, në rastin tonë, atë lexo ti. Dhe letërsia shqipe, po ecën mirë, në një llogore serioze të fortë e të gatshme për të qënë pjesë e botës.
