Nga Luan Rama
“Një mungesë e gjatë”.
Tre vjet më parë kisha botuar një tregim, “Patrulla 102” dhe kolegu im Petrit Palushi më shkruante: “Bukur, duhet ta shkruash dhe si roman”. Do kalonte kohë dhe ajo ngasje më rivinte gjersa pak kohë më parë u ula dhe e shkruajta. Faleminderit miku im.
Dua te falenderoj dhe mikun tjetër, Sejdin Cekani, këtê redaktor të përsosur dhe botues, i cili me një përkujdesje të veçantë e botoi në “POLIS” Një aventurë e bukur letrare me një botues fin!
Fragment:
“… Tutje, në qafë, një fshatar me një shapkë në kokë i priste ulur mbi një gur. Sapo pa makinën që po afrohej, u ngrit. Ishte Irfani.
– Paska dalë të na presë, – tha me të qeshur koloneli.
Sa u afruan, Irfani ia shtrëngoi dorën, ndërkohë që koloneli e përqafoi.
– Bien venu, mon colonel! – uroi mirëseardhjen Irfani.
– Po ti s’paske ndryshuar fare! – i tha koloneli dhe i rrahu shpatullat.
Sotiri e prezantoi me çiftin Pradel:
– Janë prindërit e njërit prej austriakëve të Shkëmbit të Skifterit.
U përshëndetën.
– Më thanë që tani jeton në fshat, – tha koloneli.
– Po, – u përgjigj Irfani, – kam një copë tokë dhe bagëti. Me to e shtyjmë jetën.
Koloneli buzëqeshi dhe i tha:
– Qenke bërë gjithë ky burrë! Tani edhe mustaqet të qenkan trashur!
Irfani qeshi.
– E po, koha ecën, zoti kolonel.
– Tani do të vazhdojmë drejt, – tha Sotiri,- dhe në të djathtë do të marrim një monopat, deri sa të dalim në një pllajë të vogël.
Të gjithë zbritën dhe ndoqën fshatarin shqiptar. Irfani mbante me vete dy lopata, një të madhe dhe tjetra një lopatë xheniere franceze që i kishte mbetur që nga koha e luftës. Ashtu në rresht, ata morën një shteg që ngjitej lart.
Çifti Pradel vështronte përpara dhe, të shqetësuar, prisnin nga çasti në çast të ishin në vendin e varrit, por pas pak koloneli ndaloi. Ishte lodhur. U mbështet pas një guri të madh duke parë natyrën e bukur përreth. Pastaj vështroi nga Irfani.
– Je martuar? – e pyeti
– Po, dhe kam dy djem.
– Të kujtohet beteja e Holtës?
– Si s’më kujtohet? Lëre ç’luftë… pastaj gjithë ata robër gjermanë, bullgarë e çekë që s’dinim ku t’i çonim.
– Aty na u vra dhe kapiten Duponti!
– Po, e mbaj mend. Aty isha, në krah të tij. Një grup gjermanësh na qëllonin nga maja e shkëmbit dhe plumbi e mori që në sulmin e parë. E mbaj mend si tani. U kthye nga unë dhe ngriti dorën, por dha shpirt menjëherë! Diçka donte të më thoshte, por nuk arriti, i gjori.
– Kapiten Duponti i kishte shokët të rrallë, – tha koloneli dhe mori frymë thellë.
– Po, e mbaj mend. Aty isha në krah të tij. Një grup gjermanësh na qëllonin nga maja e shkëmbit dhe plumbi e mori që në sulmin e parë. E mbaj mend si tani. U kthye nga unë dhe ngriti dorën por dha shpirt menjëherë! Diçka donte të më thoshte por nuk arriti i mjeri.
– Kapiteni Dupont i kishte shokët e rrallë! – tha koloneli dhe mori frymë thellë.
Ordoni e vështroi një çast të gjatë komitin shqiptar. Gjithnjë i kishte dashur këta njerëz të ndershëm, të pafjalë dhe luftëtarë të zotë që armët nuk i ndanin nga vetja.
– Mbaj mend kur më sollët bashkë me kapitenin Holtz oficerin çek. Ishte hera e parë që kisha ballë meje si rob një oficer çek.
– Po, më kujtohet. E mbaja të lidhur. Ishte një bjond i gjatë, me sy blu e të trishtë. Ishte ai që kërkonte me ngulm tu takonte.
Koloneli qeshi me vete duke kujtuar figurën e gjatë të çekut që atë ditë ishte përkulur për të hyrë në tendën e tij. I bëri shenjë të ulej dhe ai e falenderoi me mirësjellje. Çeku filloi ti fliste në frëngjisht dhe menjëherë u çlirua sikur të mos ishte rob lufte që deri dje kishte luftuar kundër francezëve. Familjen e kishte nga Praga dhe quhej Janosh. Kishte katër vjet nëpër malet e Ballkanit dhe lufta e kishte lodhur së tepërmi.
– Ne i urrejmë gjermanët! – i kishte thënë oficeri çek. – Kjo luftë s’ka asnjë të ardhme por vetëm shkatërrim, viktima, vdekje. Në Koshnicë dhe në Shënapremte ku isha me trupat e mia iu shmanga betejës. E dija se do të ishte një betejë tragjike për ne. Edhe në Ostrovicë ishim gjithashtu përballë regjimentit tuaj. Shumë nga tanët u vranë dhe ajo fushë plot të vrarë ishte dëshpëruese. Dhe atje vendosa se s’duhej të luftoja më.
– Po kështu dhe ne nuk duam luftë.
– Nuk di pse atje quhej Maja e Frëngut.
– Dhe unë jam habitur atëherë. Kështu e quanin fshatarët: Çuka e Frëngut. Disa thonin se në kohët e vjetra një udhëtar frëng kishte mbetur atje dhe po atje kishte edhe varrin. Që atëherë atë majë e quajtën Çuka e Frëngut.
– Ne çekët e duam Francën… Parisin. Kam qenë dy herë në Paris dhe kam dëgjuar meshën në katedralen e Notre-Dame.
– Edhe Praga është qytet i bukur me urat mbi lumin Vltava.
Çeku qeshi.
– Ne s’kishim nevojë për këtë luftë.
Ndërkohë koloneli afroi dy gota dhe tërhoqi poshtë tavolinës një shishe verë. Ishte i habitshëm ai çast mes dy oficerësh armiq, njëri fitimtar e tjetri rob, të takonin gotat e tyre mes maleve shqiptare. Diçka e paharrueshme padyshim për të dy ata. Dhe kështu duke ngritur gotat ata flisnin për jetën, fundin e luftës, kthimin e shpejtë në vendet e tyre, për të ardhmen. Janoshi madje i tregoi për pozicionet e gjermanëve në krahun tjetër të maleve dhe se ç’forca e armë kishin ata.
– Kësaj lufte i duhet dhënë fund sa më shpejt, – kishte thënë ai.
Janoshin e dërgoi në Selanik bashkë me robër të tjerë. Tani që e kujtoi, një dëshirë e çuditshme e kapi ta gjente robin e tij dhe të pinin një verë franceze në Paris, kësaj rradhe për paqen.
Në çdo hap që bënte, kujtimet e ndiqnin kolonelin nga pas. Kujtonte betejat në Qafën e Martës, në Qafën e Darzës, në Qafën e Gurit të Prerë ku pamja e grykës ishte madhështore; kujtonte pamjet e Voskopojës së bombarduar e djegur dhe atë ditë kur kishte hyrë në një kishë pranë manastirit të Shën Gjon Pagëzorit, ku mes gërmadhave dhe gurëve kishte gjetur një ikonë të vogël të apostullit, ashtu të paprekur, që i kishte mbijetuar zjarrit e shkatërrimit. Mendonte kështu kur papritur ndjeu zërin e Petros:
– Si ndihesh kolonel, u çlodhe pak?
– Po, tani ndihem mirë, por ç’e do, kjo plaga e vjetër s’më lë të qetë. Më lodh menjëherë.
Kapiteni u çua, vështroi nga çifti Pradel dhe u tha:
– Ja, dhe pak kemi, po mbërrijmë.
Zonja dhe zoti Pradel e ndoqën pas duke iu ngjitur monopatit. Sapo u ngjitën lart, dalluan pemën e madhe dhe të vetmuar që kërkonin. Sotiri u bëri shenjë.
– Kolonel, ja dhe pisha e madhe, të kujtohet?
Koloneli qëndroi dhe vështroi tutje. Po, pisha shquhej menjëherë, e madhe dhe madhështore.
– E gjetëm, kolonel.
– Po, në të majtë duhet të jetë Shkëmbi i Skifterit.
Ata nxituan. Çifti Pradel i hidhte këmbët me nxitim. Nuk ankoheshin dhe vazhdonin të heshtur të ndiqnin të tjerët. E ndjenë se tashmë po i afroheshin varrit të djalit të tyre, Hansit.
Kur dolën në krye, koloneli ndaloi dhe mori frymë thellë përsëri. Vështroi sërish nga pisha e lartë që qëndronte e vetme në atë pllajë të vogël malore.
– Më duket se e gjetëm, – pëshpëriti si me vete.
– Me sa më kujtohet, në të majtë ndodhet një shkëmb i bardhë dhe i lartë.
Çifti Pradel vështroi me ankth andej nga tregonte koloneli. Ai i shikoi një çast dhe pohoi me kokë.
– Po, atje është!
Zonja Pradel mërmëriti diçka të pakuptueshme, e kapur nga një ankth i madh, madje ndaloi një çast, sikur të mos donte të shkonte më tej. Me siguri përfytyroi hapjen e varrit.
Lart në qiell, një shqiponjë vërtitej pa i lëvizur krahët. Dukej madhështore në fluturimin e saj.
Duke u afruar te pisha e madhe, e dalluan menjëherë shkëmbin e bardhë që ngrihej në të majtë.
– Jemi pikërisht aty ku ndaluam atë verë të vitit 1918. Ishte një ditë plot diell dhe bora e fundit kishte shkrirë, – tha koloneli.
Tashmë këmbët e tyre nxituan për nga shkëmbi duke kërkuar ndonjë të ngritur dheu, por më kot, se vendi ishte mbushur me degë të thyera dhe gjethe të rëna gjatë shumë dimrave që kishin kaluar që nga koha e pasluftës. Gjatë dhjetë vjetëve ato kishin krijuar një shtresë të dendur që kishte mbuluar gjithçka.
– Me sa mbaj mend, ishte rreth 5-6 metra larg rrëzës së shkëmbit, rrethuar me gurë që i vendosëm për të kufizuar varrin, – shtoi Sotiri, ish ordinanca e dikurshme e kolonelit.
Koloneli pohoi me kokë.
– Po, i rrethuam me disa gurë të bardhë.
Irfani hodhi lopatat dhe, i ndjekur nga Sotiri e Petroja, nisën të ecnin duke larguar gjethet për të gjetur ndonjë gjurmë të varrit. Por asnjë shenjë nuk dukej përreth, asnjë gur vendosur mbi tokë, çka i çorientoi të gjithë. Vallë, ishin ngatërruar? Ku të ishte? Ja dhe shkëmbi i bardhë pranë tyre. Më tutje ndaluan sërish. Ishin të shqetësuar të gjithë. Ku, vallë, kishin gabuar? Koloneli u afrua.
– Shkoni shikoni dhe më poshtë, nga fundi i shkëmbinjve.
Petroja dhe Sotiri bënë disa hapa përpara, kaluan rrëzë shkëmbit dhe me këmbë nisën të ngrinin gjethet e rëna. Sytë e zonjës Pradel vështronin të përhumbur, mbytur nga dëshpërimi dhe herë pas here ngrinte kokën lart, sikur t’i kërkonte Zotit të madh që ta ndihmonte. Papritur, këmbët e Sotirit ndeshën me diçka. Po kështu dhe të Petros. Larguan shtresën e madhe dhe papritur zbuluan një gur të bardhë zhytur poshtë gjetheve. Pastaj zbuluan një të dytë, një të tretë e kështu me radhë.
Petroja bëri shenjë nga koloneli dhe ai nxitoi drejt tyre, i ndjekur dhe nga çifti Pradel.
– Më duket se e gjetëm, – i tha kolonelit, i cili menjëherë u afrua.
Duke shtyrë gjethet me këmbë, koloneli zbuloi edhe një gur tjetër.
– Po, këtu është, – tha dhe mori frymë thellë sikur të çlirohej nga një shqetësim i madh.
Tashmë vendi pa pastrohej nga gjethet dhe çifti Pradel shikonte me ankth vendin ku ishte varrosur biri i tyre. Zonja Pradel filloi të qante duke u mbështetur pas të shoqit dhe duke i pëshpëritur disa fjalë në gjermanisht. Koloneli e vështroi. I erdhi keq për të. Ludvigu nuk fliste dhe qëndronte si i ngurosur. Gjatë gjithë udhëtimit kishte heshtur dhe tani vështronte me ngulm tokën ku duhej të ishte Hansi i tyre. Pa dyshim që përfytyronte trupin e shtrirë të të birit, veshur me rrobën ushtarake.
Pamja e varrit të rrethuar nga gurët u bë e qartë. Koloneli i bëri shenjë Sotirit që të fillonin gërmimin. Një lopatë mori edhe Petroja dhe të gjithë bashkë filluan të gërmonin. Zonja Pradel shtrëngohej gjithnjë e më shumë pas të shoqit. Ordoni vështronte dheun që flakej tutje dhe herë-herë hidhte sytë nga çifti Pradel. Sigurisht që duhej të ishte e tmerrshme për ta. Bëri dy hapa nga zonja dhe ia vuri dorën në sup.
– Zonja Pradel, kurajë!
Duke larguar dheun, Irfani ndeshi ndërkohë në një rrobë ushtarake. Filloi të largonte dheun me lopatën e vogël xheniere dhe ja ku u shfaq figura e ushtarit të parë shtrirë, me zgavrat e syve drejtuar nga qielli. Ishte një pamje e frikshme.
Zonja Pradel klithi, por i shoqi e mbajti fort, sepse ajo donte të lëshohej drejt varrit.
– Prisni, zonjë, – i tha koloneli.
Pas pak Irfani erdhi me një matrikull bronzi në dorë dhe ia zgjati kolonelit. Ai vështroi numrin e gdhendur, inicialet, emrin e tij më poshtë dhe i ballafaqoi me ato që kishte shkruar në bllokun e tij.
– Ky është Leopold Shmidi, – tha ai. Dhe pas një çasti, shtoi: – Vazhdoni me të tjerët.
Irfani u kthye dhe bashkë me Petron nisi sërish të hiqte dheun anash kufomës së gjetur, pasi trupat e ushtarëve ishin vendosur radhazi, sup më sup.
– Zonjë, mund të qëndroni pak më larg, – i bëri shenjë ai.
Zonja Pradel e vështroi rëndë, pa lëvizur, me ata sy të hapur jashtë mase që tregonin frikë.
– Dua të shoh birin tim, Hansin tim! – tha papritur ajo me zë të lartë në gjermanisht.
Në atë zë kishte diçka revoltuese, makthi, ndërkohë që gërmimi vazhdonte.
Përsëri një matrikull: Frederik Singer. Pastaj u shfaq dhe një tjetër. Ishte pikërisht ajo e ushtarit Hans Pradel.
Me matrikullën në dorë koloneli ktheu sytë nga zoti Pradel.
– Është biri juaj!
E kuptuan menjëherë që në vështrimin e tij. Zonja u afrua dhe gati e rrëmbeu me forcë. Po, ishte matrikulla me emrin e gdhëndur të Hansit dhe numrin e tij mbi atë copë bronxi. Diçka të pakuptueshme pëshpëriti e pastaj klithi. Të dy u afruan ngadalë drejt varrit dhe të heshtur vështruan atë njeri të shndëruar në një tufë kockash. Zonja Pradel filloi të qante. Ra në gjunjë dhe pëshpëriste:
– Hans, biri ynë i shtrenjtë. Jam nëna, bashkë me babanë tënd të shtrenjtë. Ja tek u takuam më së fundi! Oh, Hans, sa shumë të kemi kërkuar, sa shumë të kemi pritur, ndërsa ti flije këtu, në këtë vend të humbur, në këtë dhé të ftohtë pa mundur të të dëgjonim…
Ishte një skenë e dhimbshme dhe kjo nuk ishte hera e parë për kolonel Ordonin. Veçanërisht në front, në lindje të Francës, diku pranë Verdunit apo në Somme, ai kishte parë shpesh familjarë që vinin të merrnin djemtë e tyre të vrarë. Lot, klithma, emra që kumbonin në qiell dhe karvanet e njerëzve me të zeza që shkonin e vinin pareshtur. Po, kjo ishte lufta.
Irfani zgjati dorën dhe gjeti diçka të çuditshme. E pastroi nga dheu. Ishte një harmonikë e ndryshkur. Ia zgjati kolonelit dhe ky, pasi e vështroi, ia dha zotit Pradel.
Ai e mori në dorë dhe menjëherë u kujtua.
– Është harmonika e Hansit, e mori me vete, kur u nis për në luftë.
Vetëm atë çast zoti Pradel shpërtheu në lot. Me siguri që rishihte Hansin dhe dëgjonte sonatat e tij që luante në rini. Koloneli u afrua dhe i pushtoi të dy me krahë. I mbajti ashtu, që të dy, në krahët e tij, për disa çaste.
– Ju kishit të drejtë që e kërkuat kaq vite birin tuaj. Më së fundi, mundi ynë nuk shkoi kot. Hansi do të kthehet tashmë pranë shtëpisë së tij, në qytetin e tij, bashkë me shokët.
– Faleminderit për gjithçka, kolonel, – tha Ludvigu me ngashërim. – Nuk ishte e thënë që Hansi ynë të jetonte. Të paktën ai nuk u vra nga plumbi, por vdiq nga dëbora. Urojmë që kurrë të mos ndodhë një luftë tjetër si kjo.
Ordoni u bëri shenjë të ndalonin gërmimet.
– Dëgjoni, miq. Ne Hansin e gjetëm. Nesër do të vijnë nga Bashkia e Korçës të marrin të gjashtë trupat. Ndërkohë do të vijë dhe atasheu ushtarak austriak, i cili është në Tiranë. Janë marrë të gjitha masat për transferimin e eshtrave të tyre.
Ordoni u fut mes zonjës dhe zotit Pradel, bashkë me ta u largua disa metra nga varri dhe nisi të bisedonte. Sotiri, Petroja dhe Irfani e mbuluan varrin sërish. Më në fundi trupat ishin gjetur në lëndinën e gjelbëruar e plot cicërima zogjsh, ku frynte një fllad i këndshëm.
Koloneli vështroi përsëri nga ata që mbulonin varrin. Iu kujtua mirë ajo ditë kur të gjashtë ushtarët austriakë që kishin dalë të bënin shërbimin e patrullës, ishin gjetur aty të palëvizur dhe të padekompozuar, falë dëborës së dimrit. Ishte një zbulim i papritur në atë kohë lufte, kur forcat franceze ndodheshin përballë me forcat gjermane, austriake dhe çeke, të cilat ndodheshin në krahun tjetër të malit. Ngriti kokën drejt pishës së madhe dhe qiellit. Sikur dëgjoi përsëri batarenë e dikurshme, armët e shkrehura për nder të tyre. Ishte nderimi i francezëve për të vdekurit fatkëqij, ndonëse ishin kundërshtarët e tyre në atë luftë të mallkuar.
Papritur, një qetësi e madhe ra ngado. Tashmë as zogjtë nuk dëgjoheshin, sikur të donin të nderonin të vdekurit. Jo, ndryshe nga fluturimi plot zhurmë i zogjve pas bataresë së pushkëve në ditën e varrimit të tyre, tani heshtja kishte pushtuar gjithçka. Ishte vetë paqja, tha me vete koloneli. Pastaj ktheu kokën nga njerëzit e tij dhe u bëri shenjë se duhej të ktheheshin.
Më në fund vendasit u nisën përgjatë shtegut e pas tyre koloneli me çiftin Pradel, të cilët i tërhiqnin këmbët zvarrë dhe kthenin herë pas here kokën nga varri i mbuluar që linin pas. Petroja ecte dhe ndërkohë kërkonte në imagjinatën e tij sesi kishte ndodhur që ishin gjetur pas shumë muajsh. Para syve iu shfaq prilli, kur bora fillonte të shkrinte, gurgullimat e ujit, përrenjtë që sa vinin dhe fryheshin dhe gjithë ajo simfoni pranverore me dritën e bukur të diellit. E kështu, pak nga pak, bora niste të shkrinte mbi fytyrat e tyre. “Flinin” ende, ashtu të mbledhur nga i ftohti i madh që kishin ndjerë, me shpresën se furtuna do të ndalte dhe do të arrinin të ktheheshin. Por, mbledhur nën dëborë, dalëngadalë, ata kishin rënë në gjumin e tyre të përjetshëm…”
