Nga Islam BALAJ
Ishulli dhe qyteti kroat që ende e mbajnë emrin ilir: K(u)R(y)K(ta)-Kurykta
Ilirët njihen si populli më i lashtë në histori, të cilët e zotëruan për një kohë shumë të gjatë, gjithë Gadishullin, që edhe sot mbiquhet: Gadishulli Ilirik. Për këtë dëshmojnë toponimet dhe antroponimet e shumta, të cilat edhe sot e kësaj dite, mbajnë emra ilirë.
Erazmo Roterdami, emri i vërtetë i cilit është: (Geert Geerts), i njohur si përfaqësuesi më eminent i humanizmit europian në shek. XV-të, në veprën e tij: De bello Turcis enferendo (1530), ku flet për pushtimet (shkretimet) turke në Ballkan dhe më gjerë, ndër të tjera përmend edhe Tokat Ilire të Gjirit Ilirik (Sinu Illyrico).
Këtë herë, do të ndalem në Ishullin e njohur kroat- Krk, më konkretisht, në qytetin me të njejtin emër. Aty, ku 195 vjet më parë, ka lindur, njohësi i fundit dhe i vetmi i gjuhës dalmate-ilire. Anton Udina Burbur. Por para se të flas për këtë njeri të jashtëzakonshëm, do theksuar se sipas Dr. Franjo Velcic-t(Franjo Velqiq-it): “Në vetë emërtimin e qytetit Krk, i gjejmë gjurmët e kohës pararomake. Pra, të një civilizimi të lashtë ilir, të cilët si vetë Ishullin Krk, ashtu dhe qytetin, e kanë mbiquajtur me të njejtin emër: K(u)R(y)K(ta)-KURYKTA”.
Edhe Shën Euseb Hieronini, i lindur në vitin 350 pas Krishtit në veri të Dalmacisë, dëshmon gjithashtu se edhe në kohën e tij, në Dalmaci flitej barbarisht, d.m.th. jolatinisht (ilirisht). Kjo madje vazhdoi edhe deri në mesjetën e hershme, kur ende flitej dhe shkruhej gjuha e lashtë dalmate-ilire.
Qyteti Krk. siç dihet, është njëri nga qytetet më të lashta në bregdetin kroat i cili që në lashtësi ishte i populluar me ilirë. Dhe sipas zbulimeve të shumta arkeologjike që janë kryer atje, rezulton se këtë qytet, që në lashtësi, e kanë themeluar dy fiset e njohura ilire: Japodët dhe Liburnët.
Anton Udina Burburi, njohësi i fundit dhe i vetmi i gjuhës dalmate-ilire
Ka vite që kisha dëgjuar për këtë personalitet kaq të shquar, dhe atë, nga vetë banorët autoktonë të ishullit Krk. Sepse kam pasur fatin dhe kënaqësinë t’i vizitoj shpesh këto vende, dhe nga afër të njihem me lashtësinë e këtij qyteti dhe qyteteve të tjera të bregdetit dalmatin. Aty gjithashtu kam njohur njerëz të mrekulluaeshëm të cilët i karakterizonte një kulturë e veçantë, dhe atë si në sjellje, ashtu dhe në mënyrën e komunikimit, të mikpritjes etj. Pra, kisha dëgjuar, por jo edhe lexuar diçka konkrete për këtë njeri të jashtëzakonshëm. Për këtë figurë kaq të rëndësishme, por fatkeqësisht të harruar për një kohë bukur të gjatë. Derisa më në fund, në vitin 2017 u botua në gjuhën kroate, një libër për të. Libri titullohet: “Tako je govorio Burbur”, (“Ashtu ka folur Burbur-i”) me autor: Alan Zic Teklin.
Po kush është në fakt, Anton Udina Burbur-i?
Anton Udina Burbur-i ishte një njeri i thjeshtë, por me një vision të qartë e të admirueshëm. Deri vonë i panjohur, për të mos thënë, i harruar krejtësisht. Ai ishte një figurë shumë e rëndësishme, mbase më e rëndësishmja në gjithë historinë mijëra vjeçare dalmate dhe më gjërë. Madje, figura më emblematike, do të thoja.
Ai u lind dhe jetoi në ishullin Krk, ose më saktë, në qytetin me të njejtin emër. U lind në vitin 1823, ndërsa vdiq me 10 Qershor të vitit 1898, pikërisht në orën 18 të asaj pasdite, nga një bombë (minë) e vendosur pranë kishës, në kohën kur Antoni gjendej aty me shërbim. Bomba, shpërtheu furishëm duke hedhur në ajër kishën, e bashkë me kishën edhe vetë Antonin, si dhe gjithë dorëshkrimet e tij të mbledhura vite e vite me radhë, për të mos thënë, një jetë të tërë, në mënyrë shumë të kujdesshme dhe me përpikmërinë më të madhe, ashtu si di të bëjë veç një mendje e ndritur dhe vizionare. Pra, kisha ishte përfshirë e gjitha nga flakët, bashkë me dokumentacionin e ruajtur me aq fanatizëm nga Anton Udina Burbur-i. Dhe e gjithë kjo ndodhi në rrethana krejt të panjohura dhe të pashjegueshme. Por çuditërisht, vdekja e tij tregjike dhe krejt e pakuptimtë, edhe sot e kësaj dite, ka mbetur enigmatike. Dhe ç’është më e keqja, me vdekjen e tij, vdiq edhe gjuha dalmate-me elemente të ilirishtes, sepse Burbur-i cilësohet si njohësi i fundit dhe i vetmi i kësaj gjuhe, sa të lashtë, po aq dhe me vlera të pakontestueshme gjuhësore, kulturore, historike, etnologjike etj. Me vdekjen e gjuhës, thonë, vdes edhe populli.
Burbur-i, me një pasion të jashtëzakonshëm dhe gati profetik, u dha pas mbledhjes së leksikut të gjuhës së lashtë dalmate. Pas atij thesari tepër të çmuar leksikor që kishte rrezik të zhdukej në mënyrë të pahetueshme. Dhe këtë, si askush tjetër, e kuptoi fare mirë Burbur-i. Por vetëm Burbur-i. Prandaj ai me një adhurim të pashjegueshëm i dha vetes detyrë, ose thënë ndryshe, e përqafoi një mision sa të shenjtë, po aq dhe të çuditshëm e të vështirë, që t’i rrekej punës për të mbledhur sa më shumë fjalë, shprehje, urime, proverba etj. dalamate. Vetëm e vetëm që ta mbajë të gjallë gjuhën e të parëve. Prandaj, për këtë qëllim ai rendi nëpër fshatrat e ishullit, atje ku ende ruhej me fanatizëm gjuha dalmate. Shkoi tek njerëzit e thjeshtë, tek të pashkollët, ku ende ruheshin proverbat, anekdotat dhe shprehjet aq të dashura dalmate, dhe fliste me ta dalmatisht. Ashtu si një arkeolog i palodhur që gërmon në thellësitë e kohës për të zbuluar lashtësinë. Sikur ta dinte se me vdekjen e tij tragjike, njëherësh do të vdesë edhe gjuha për të cilën ai ia kushtoi një jetë të tërë. Me një fjalë, Burburi ishte një njeri i thjeshtë, por me shpirt të madh. Ai nuk ishte filolog, por më shumë se filolog. Ai kishte një simbolikë më domethënëse, shumëdimensionale dhe më gjithëpërfshirëse, e cila do ta përfaqësonte jo vetëm fushën e filologjisë, por dhe atë të etnografisë, kulturës, historisë etj. (që do t’ia kishin zili edhe filologët më në zë). Prandaj, them se misioni i tij ishte sa i shenjtë, po aq dhe i shumëfishtë e shumëdomethënës. E mbi të gjitha, ishte unik dhe i papërsëritshëm në gjithë historinë e njerëzimit dhe të universit leksikor dalmat. Kështu që me vdekjen e tij tragjike e të pakuptimtë, u rrënua gjithë ajo që ishte ndërtuar mijëra vjet më parë. Një histori e tërë që nuk mund të rindërtohet më.
Kjo dëshmon se gjuha dalmate, si pjesë e gjuhës ilire, edhe pas pushtimit romak, ende shkruhej dhe flitej rrjedhshëm dhe ëmbël në Dalmaci. Madje edhe atëherë kur gjuha latine u bë gjuhë zyrtare e letrare, gjuha dalmate nuk humbi krejtësisht, por vazhdoi të mbijetojë. Ndonëse gjuha latine pati ndikim dhe në gjuhën dalmate. Ashtu siç patën ndikim dhe dialektet dhe nëndialektet që lindën më vonë, si pasojë e dobësimit të Perandorisë Romake e njëherësh dhe të gjuhës latine, si gjuhë e saj administrative. Dialekte këto, që më vonë u bënë dhe gjuhë zyrtare e disa shteteve si të: Francës, Spanjës, Portugalisë, Italisë, Rumanisë etj. Ashtu si gjuha dalmate që u degëzua në disa dialekte.
Mirëpo nuk ka asnjë dyshim se Ilirishtja ishte gjuha mëmë e gjuhës së lashtë dalmate.
Kosaik favlua Burbur
Ja disa shprehje dalmate, marrë nga leksiku dalmat i Anton Udina Burbur-it. e të cilat i përktheva nga gjuha kroate në gjuhën e sotme shqipe:
A ka jaura? – Në ora sa ?
Ju venara kank de la sapto. – Unë do të vij në shtatë.
Ju ve ringers. – Ju falënderoj.
I peli el avas la qik in buak. – Edhe fëmijët pirjen( e dyhanit ) e kanë në buzë.
Kon te no si potaja favelur – Me ty s’mund të bisedohet.
Me leksikun dalmat të Anton Udina Burbur-it, janë marrë edhe dy linguistë të njohur. Njëri quhet Antonio Ivo (1851-1937), (i cili në vitin 1878 e zhvilloi edhe një bisedë rreth gjuhës së lashtë dalmate), me Anton Udina Burbur-in, dhe tjetri, Matteo Bartoli, (1873-1946), i lindur në Albona, tani Labin, (anëtar i Akademisë vjeneze), i cili, siç dihet, në vitin 1897 gjatë qëndrimit të tij në Krk, merret me studimin e gjuhës dalmate të 74 vjeqarit Anton Udina Burbur. Pra, më pak se një vit para vrasjes së këtij të fundit. Në vitin 1906 libri botohet në gjuhën gjermane, me titull: “Das Dalmatische”. Libri në fjalë, nuk u përkthye në gjuhën kroate. Ndërsa me përkthimin e librit në fjalë, në gjuhën italiane, vite me radhë ka punuar njëri prej linguistëve më në zë, ai ishte Aldo Duro.
Përveç dy linguistëve të lartpërmendur, me leksikun dalmat të Anton Udina Burbur=it, janë marrë edhe shumë autorë të tjerë. Pra, janë shkruar artikuj të ndryshëm e janë dhënë mendime të ndryshme nga këndvështime poashtu të ndryshme, varësisht nga animet dhe qëndrimet politike të autorëve në fjalë. Prandaj duke u nisur nga ky fakt, akademiku i njohur kroat, Petar Strqiq, mendon se leksikut dalmat të Anton Udina Burbur-it, është dashur t’i qasemi në mënyrë më objektive. Vdejka (vrasja) e Anton Udina Burbur-it, u bë dhe burim frymëzimi për shumë shkrimtarë si: Xander Fernandez, Manuel Veiga etj. Dhe jo vetëm për shkrimtarët, por edhe për piktorë. Madje dhe një këngë e rok grupit të njohur nga Galicia, e mban titullin: “ Artefacto Burbur”.
Tani së fundi, ose më saktë, në vitin 2017, (ashtu siç u theksua dhe më lartë), botohet dhe libri tjetër për këtë figurë kaq të rëndësishme dhe emblematike, me titull: “Ashtu ka folur Burbur-i” (“Tako je govorio Burbur”), me autor Alan Zic Teklin (Alan Zhic Teklin).
