Nga Seth Rogoff*
Libri i Ornela Vorpsit, “Vendi ku askush nuk vdes kurrë” bën pjesë mes romaneve më të mirë post-komuniste. Romani, i cili është botuar fillimisht në gjuhën italiane më 2003-shin, gërmon traumat e autoritarizmit, patriarkalizmit të tej-seksualizuar dhe dhunën në shumë forma, duke ofruar vështrim të gjallë dhe poetik në kujtesën individuale dhe kolektive, emigrimin, mërgimin dhe kuptimin e artit dhe letërsisë.
Vorpsi, e lindur në Tiranë, Shqipëri, më 1968 –ën, emigroi drejt Italisë kur ishte 22 vjeç. Jetoi në Milano për gjashtë vite përpara se të shpërngulej në Paris, ku banon aktualisht. Qysh prej debutimit të saj mahnitës me “Vendi ku askush nuk vdes kurrë”, ka botuar një sërë librash në gjuhën italiane dhe atë frënge, si “La mano che non mordi (2007) dhe Tu convoiteras (2014).
Përveç të shkruarit, Vorpsi punon si artiste pamore, kryesisht si piktore dhe fotografe. Jam mirënjohës që kam mundësinë të rishikoj “Vendi ku askush nuk vdes kurrë” me Vorpsin tanimë, 15 vjet pas botimit të parë. Duke parë rritjen e kohëve të fundit në politikat autoritare dhe joliberale – dhe kulturën që e mbështet atë – rëndësia e romanit për jetën bashkëkohore vetëm sa është rritur.
SR: Do të kisha dëshirë të dëgjoja rreth procesit të të shkruarit Vendi ku askush nuk vdes kurrë. Mund të lexohet si roman e po ashtu si një përmbledhje e pjesëve të prozës së shkurtër. Është botuar fillimisht në italisht, por i ka rrënjët thellë në ndjeshmërinë shqiptare. Është një libër menjëhershmërie, ndërkohë që rrëfehet me një largësi satirike e ironike. Si mund ta përshkruani ardhjen e këtij libri?
OV: Isha atëkohë në Francë kur nisa të shkruaja këtë libër. Të shkruarit erdhi drejt meje. Isha duke u endur pa qëllim dhe në trazim sa i përket artit bashkëkohor sepse doja të pikturoja dhe pikërisht në atë kohë të pikturuarit ishte gjë e huaj.
Ndodhi që në këtë gjendje të pikëlluar të ulesha një ditë në një bar dhe shkrova novela të shkurtra. Gjuha dukej qartë – italisht. U kapa pas këtyre copëza që po shkruaja pa e ditur se çfarë do të bëja. Nuk kam ëndërruar kurrë të jem shkrimtare, por doja të bëhesha piktore. Kështu, u kapa pa tyre, duke ngulmuar në dëshpërim si për të justifikuar ekzistencën time, megjithëse ekzistenca nuk ka nevojë të justifikohet; është e mjaftueshme në vetvete.
Por humnerat brenda meje më shtynin të “prodhoja”. Kështu erdhi në jetë ky libër. Në një gjendje endjeje, ndjeva rrugën time. Shqipëria ishte e pranishme, sigurisht. Por më kish djegur shpirtin aq shumë sa isha e shtrënguar, pavetëdijshëm, të hartoja në një gjuhë të huaj, një gjuhë të lirë prej fëmijërisë.
Ky libër mbërriti ashtu si në gjuhën e të pikturuarit – me copëza. Mora një lloj kënaqësie në të mbledhurit të copëzave si një lloj enigme – një libër që mund ta lexosh si roman por edhe si novela të ndryshme. Mendoj se kjo frymë lojcake dhe më pak kronologjike vjen nga praktika ime me artet e bukura.
SR: Politika e trupit përvijohet mbi Vendi ku askush nuk vdes kurrë, veçanërisht politika e trupit femëror, përfshi zbukurimin e tij. Një politikë e lidhur e seksualitetit mund të shihet në veprat e shkrimtarëve të tjerë post-komunistë si Herta Müller. Si mendon se krahasohet kjo politikë me atë në Europën Perëndimore – Itali dhe Francë, për shembull? Mendoni se ka mënyra të të menduarit rreth seksualitetit dhe pushtetit që mund të tërhiqet për punën tuaj në këtë moment të tanishëm ndërsa gratë vazhdojnë të përballen me abuzim të gjerë seksual dhe ngacmim, i cili po vjen çdo ditë e më shumë në syrin publik?
OV: Këta janë shtete të ndryshëm dhe periudha shumë të ndryshme. Është e vështirë të përmbledhësh këto pyetje madhore “si duhet”. Në Italia kam gjetur ngjashmëri me erotizmin shqiptar. Duhet ta vendos në këta terma. Këta janë dy njerëz mesdhetarë, jo larg gjeografikisht dhe dy njerëz me tatëpjeta patriarkale. Kjo me përjashtimin e Italisë së jugut, ku figura e gruas – si nënë- por si një nënë e moshuar më shumë sesa grua – e bën atë një shenjtore; aty e gjen veten në një mbretëri thuajse matriarkale. Mendoj se thelbi një diçka e ngjashme me atë që në gjuhën angleze quhet “abuzim seksual dhe ngacmim” gjendet kudo në botë; ndërsa italianët e thonë kaq me vend: Tutto il mondo è paese (Në të gjithë botën është njësoj). Ka padyshim nuanca të ndryshme në varësi të zakoneve dhe historisë që u ka dhënë formë vendeve. Por kam parë e dëgjuar histori të pabesueshme dhe mizore në të tre vendeve ku kam jetuar. Është një subjekt madhor.
SR: Në një kapitull të Vendi ku askush nuk vdes kurrë, rrëfimtari dëshiron të bëhet piktor, artist, në varrin e një dervishi mistik. Cili ka qenë sfondi juaj në artet pamore në Shqipëri, në Itali? Si ishte edukimi artistik në Shqipëri kur studionit atje? E dashuroj këtë çastin te varri. A mund të jepni më shumë hollësi sesi ndodhi që e shkruat këtë skenë?
OV: Ka qenë tejet e vështirë të hyje në shkollën e artit në Tiranë. Konkursi pranues ishte shumë i vështirë. Të rinjtë vinin nga e gjithë Shqipëria dhe ishin vetëm njëzet vende për ata që ia dilnin. Për njëzet të përzgjedhurit, kishte një sërë disiplinash për t’u marrë në konsideratë: dizajni, arti tekstil, skulptura dhe piktura. Metodat mësimdhënëse ishin importuar nga Bashkimi Sovjetik. Na mësohej piktura figurative në mënyrë që të prodhonin “Realizmin Socialist”. Arti varej nga ideologjia sunduese. Dijet tona të zhvillimeve përtej ishin ndalur përpara Impresionizmit. Në prodhimtarinë tonë artistike, duhet të këndonin lavdet e jetës sonë të lumtur, heronjve tanë, Mëmëdheut dhe Udhëheqësit Enver Hoxha. Ishim të pushtuar nga ky art që synonte dhe na detyrohej, të na edukonte.
Rreth çastit te varri: Isha në ushtrim ushtarak, që ishte pjesë e detyrueshme e edukimit tonë; duhet të përgatiteshim në rast se vendi pushtohej. Nuk di sesi, por kishim dezertuar të gjithë, për të mos shkuar gjëkundi. Donim vetëm të ishim të lirë ndoshta për disa orë. Kështu hasëm një varrezë fshati, një varrezë fare e vogël. Gruaja që po pastronte te varrezat na tha rreth varrit të dervishit. Jo se besonim vërtetë, por të zellshëm për të mos humbur një mundësi- për aq sa di rreth misterit që krijon jetën! – kështu, si një agnostike e mirë me një edukim ateist, u ndesha me misterin që e botën dhe e putha varrin e dervishit, duke i kërkuar të pranohesha në Akademinë e Tiranës. Ai ma plotësoi dëshirën! Por ndjeva aq llahtarë kur u përballa me fytyrën e tij të butë dhe buzëqeshjen enigmatike.
SR: Si e mendoni se e ndikon formimi në artet pamore të shkruarin tuaj? Dhe si ka ndryshuar marrëdhënie mes letërsisë dhe arteve pamore në praktikën tuaj me kohën? Për shembull, si në Vendin ku askush nuk vdes kurrë dhe në shumë punë tuajat pamore (fotografi, piktura) jeni e fokusuar te trupi- por dukshëm në mënyra të ndryshme. A mund të reflektoni pak mbi këtë aspekt?
OV: Mendoj se kam marrë formë nga edukimi që të pikturuarit më ka ofruar. Nga këtu rrjedh edhe dashuria ime për fragmentaren. Të pikturuarit është një kompozim që e thërrmon kohën për të mbetur qashtër në të tashmen. Rrëfej se kam probleme me kronologjinë – rrjedhën e kohës – një proces që rrëfimi e kërkon. Më pëlqejnë t‘i bëj kohë e foljeve të shpërbëra (e shkuar- e ardhme) dhe kohë e foljeve që përdor në narrativën time janë shpesh kohë emocionale që nuk janë të gdhendura në logjikën e kohëve që respektojmë zakonisht – kohët e mia janë të pasakta. Kjo disi i huton botuesit e mi, që përpiqen ta vendosin librin në një rend logjik kohor. Ndonjëherë duhet t’u shkoj pas dëshirave, sepse dukshëm i përdor kohët që janë aq subjektive sa i ngatërrojnë të tjerët.
SR: Te Vendi ku askush nuk vdes kurrë, zëri i rrëfimtarit ndryshon nga tregimi në tregim, siç ndodh edhe me emrin e protagonistit. A kishit qëllim të thoshit diçka rreth zhvillimit apo krijimit të identitetit duke bërë këtë? A mund të reflektoni pak rreth mënyrave në të cilat identiteti ka marrë formë gjatë periudhës komuniste dhe më pas si është riformuar apo ka marrë formë të re në vitet e mëpasshme?
OV: Dëshiroja që historia shqiptare që po ritregoja t’u përkiste disa personazheve. Si një lloj ndershmërie që u detyrohesha përvojave të jetuara nëpër të cilat kemi kaluar. Nuk ishte mjaftueshëm për mua t’ia vishja këtë histori vetëm një figure femërore për shkak se jam duke rrëfyer ngjarje nëpër të cilat ka kaluar një popull i tërë. Aty ishte kënaqësia që të rrihje shtigjet. Një sërë personazhesh femërore, të cilat mund t’i bënin njerëzit të besonin se ish një figurë e vetme që kish ndryshuar emrin. Mendoj se ky kompozim gjithnjë ka të bëjë me të ushtruarit e mi si piktore.
SR: Do të qe me interes të dija diç më shumë rreth shtegut tuaj nga Tirana drejt Parisit. Çfarë do të identifikonit si momentet kyçe në këtë lëvizje, veçanërisht ndërsa lidhet me praktikën tuaj artistike dhe letrare?
OV: Me momente kyçe, mund të përmendja takimin me artin bashkëkohor në Akademinë e Arteve të Bukura të Breras, në Milano. Hasja e nocionit pronë private, që ishte një takim shumë i dhunshëm, për shkak se qe një nocion i panjohur përpara se të largohesha nga vendi im. Takimi me kapitalizmin në përgjithësi. Gjuhët e reja e të huaja dhe streha që më ofruan. Takimi i Lirisë në një formë të ndryshme, një formë edhe më tmerruese sesa e kisha njohur më herët. Në Shqipëri, dikush lëvizte brenda kompartimenteve të krijuara nga shteti. Në Itali, në Francë e gjetkë, një shqiptar që kish lënë vendin e tij ish jashtë kësaj ndarjeje. Dikush duhet të zbuste këtë Liri, të cilën nuk e njihte. Ka pasur takime që u dhanë jetë tërmeteve brenda meje. M’u desh të “rindërtoja veten” me këto dimensione të tjera të jetës, të cilat sapo i kisha ndeshur. Nuk dola e padëmtuar. Po a del dikush i padëmtuar nga jeta e vet?
SR: Nënat dhe etërit përvijohen gjerësisht te Vendi ku askush nuk vdes kurrë. Si është e mundur të rindërtohet familja (apo ideja e familjes) duke pasur përjetuar apo dëshmuar një tronditje të tillë të themeleve të familjes – apo edhe shembjen e plotë të njësisë së familjes? Apo a është rindërtimi i nevojshëm apo i dëshirueshëm? Marrëdhënia mes nënës dhe së bijës është veçanërisht therëse në roman. A mund të reflektoni më shumë në mënyrat në të cilat kjo marrëdhënie qendrore apo bërthamë ndikon punën tuaj si shkrimtare dhe artiste?
OV: Rrëfej historinë e një nënë dhe fëmije të prekura nga “edukimi” i Nënës Parti që është në pushtet. Kjo Nënë Parti i ka burgosur burrin kësaj gruaje, i cili është edhe babai i vajzës së vogël – personazhit në libër. Jeta e tyre ndryshon kryekëput. Ato e gjejnë veten në kufijtë e shoqërisë shqiptare, të dënuara për shkak se janë të afërmet e një të burgosuri politik. Marrëdhënia nënë-bijë është subjekti i kësaj drame. Nëna nuk është më e aftë të jetë e tillë, ajo është buzë çmendurisë.
Nëse është e dëshirueshme apo e nevojshme të rindërtosh veten – mendoj se përgjigjja ndaj kësaj është shumë subjektive. Figura e nënës është shumë e pranishme në shkrimet e mia. Shpesh pyes veten: A mundet çdo grua të jetë nënë? Një nënë pa pushtet të jashtëzakonshëm mbi një fëmijë. Ndërsa dashuron, ajo gjithashtu mundet ta vrasë atë.
SR: Vendi ku askush nuk vdes kurrë evokon rëndësinë dhe dashurinë për letërsinë. Vajza(t) në tregime lexon thellë, e zhyt veten në libra, dhe në një tregim madje këmben sendet me vlerë të së ëmës me libra të vjedhur nga një mësues. A reflekton kjo nevojë për letërsinë një përvojë vetjake me librat? Nëse po, cilat kanë qenë disa nga përvojat kyçe të leximit që keni pasur si fëmijë apo e re? Apo edhe e rritur?
OV: Ndoshta po, kjo nevojë për letërsinë pasqyron mendimet dhe nevojat e mia në një masë të madhe, por duhet të nënvizoj se librat ishin thuajse e vetmja arrati nga izolimi ynë. Mund të them me siguri se jeta ime shqiptare ushqehej nga klasikët, kryesisht klasikët rusë dhe francezë. Letërsia ishte e censuruar, por megjithatë prapë kishte libra të mrekullueshëm për të lexuar: Turgenjevi, Çehovi, Tolstoi, Majakovski, Gi dë Mopasan, Stendal, Balzak.
Jam prekur shumë nga Dideroi kur isha 16 vjeç dhe po ashtu nga Pirandelo. Amerikanët? Kujtoj vetëm Teodor Drajzerin.
SR: Në kontekstin çek apo polak përshembull, ka dalë një lloj miti më i madh se jeta e kulturës disidente për t’i dhënë formë kujtesës kolektive të epokës komuniste. Si mendojnë shqiptarët rreth së kaluarës komuniste në këtë pikë? A ka heronj atje? Të ligj? Me fjalë të tjera, a ka dalë një kujtesë e përdorshme kolektive, edhe pse (thellë) problematike apo e trilluar?
OV: Shqiptarët, sipas mendimit tim modest, nuk ndjejnë se ka heronj apo të këqij. Është një popull që ka ruajtur një vetëdije të ashpërsisë dhe absurditetit të periudhës komuniste. Sot, po përpiqen ta marrin veten në çdo aspekt. i kam parë të enden dhe të punojnë. Shumë të pasur dhe shumë të varfër, pa klasë të mesme, ende të pavendosur. Ka fare pak artistë shqiptarë, shkrimtarë dhe kineastë që kanë punuar me përvojën e jetuar të këtij regjimi çnjerëzor.
SR: Ku e shihni të shkojë vepra juaj prej këtej? A keni në plan të botoni vepra të tjera letrare në anglisht?
OV: Nuk mund ta parashikoj rrjedhën që mund të marrë vepra ime. Nga çasti që del prej shtëpisë sime, jeta e saj është e pavarur dhe e pakontrollueshme. Sa i përket të botuarit në anglisht, mendoj se botuesit e sotëm janë më të vetëdijshëm se kurrë sa u përket shitjeve. Përkthime të mëtejshme në anglisht varen nga kjo. Këtë herë kam shkruar një libër në gjuhën frënge. Tu convoiteras. Është një libër trazues, përçarës sepse ngre shumë pyetje, të cilave përpiqemi t’u shmangemi. Nuk është një libër që të bën të ëndërrosh apo të lustron. Ndaj është i vështirë për t’u shitur dhe mund të shtoj se është një libër politikisht jo korrekt për një shtet si ShBA, që ka ndonjëherë një imazh puritan të vetes. Këto kohë përpiqem të punoj me ndjesinë se po bëj vrima në ujë.
*Revista letrare Ep;phany
Përktheu për Mapo: Suadela Balliu
