Kompozitori i mirënjohur Aleksandër Lalo u nda nga jeta parakohshëm, në moshën 68-vjeçare. Artisti me origjinë nga Leskoviku do të mbahet mend gjatë për muzikën e filmave shqiptarë, ku spikatin shumë e mes tyre, “Tomka dhe shokët e tij”, “Gëzhoja e vjetër”, Dimri i fundit”. Po ashtu, për muzikën e komedisë “Shi në plazh” si dhe për shumë këngë të muzikës së lehtë, ndër të cilat “Grurë dhe këngë”. Lalo ishte gjithashtu një kompozitor që shkëlqeu në këngët për fëmijë.
Aleksandër Lalo do të mbahet mend edhe për natyrën antikonformiste dhe shpirtin rebel.
Të fundmen intervistë për mediat shqiptare, kompozitori i ndjerë, Aleksandër Lalo e dha për gazetën “Albanian Free Press”.
Në këtë intervistë për gazetarin Albert Zholi, kompozitori Lalo nxirrte në pah faktin se sot na mungon autocensura e kritika profesionale.
Më poshtë gjeni intervistën e plotë ku Lalo pohonte se në Shqipëri, globalizmi kuptohet keq, duke shtuar se sot mund të prodhosh gjithçka pa hapësirë, “por jo çdo gjë që shtypet në piano, duhet të dalë në skenë”.
Thuhet se Festivalet e Gjirokastrës kanë qenë një risi dhe të papërsëritshme në ruajtjen e folklorit shqiptar. Mendimi juaj?
Festivali i Gjirokastrës bëhej njëherë në 5 vjet për arsye që folklori të qëmtohej dhe të gjendeshin të veçantat. Pra, të ruhej virgjëria dhe specifikat e tij. Për më tej, në këtë festival vunë dorë edhe profesionistët, pra filluan të krijohen dhe kostume të reja popullore e folklori hyri në rrugën e biznesit. Hiq festivalin e parë, festivalet e tjerë të Gjirokastrës ndryshuan strukturë. Filluan të vënë dorë mbi tekstet origjinale, madje nga vetë profesionistët, kështu që nuk evoluoi populli, por më shumë evoluuan disa individë, të cilët ndoshta nuk e njohën mirë atë trevë ku shkuan të eksploronin. Pra, festivalet patën shumë ndryshime në folklor dhe ia hoqën atij virgjërinë. E them me bindje se u komercionalizua edhe ky festival origjinal.
Në këndvështrimin tuaj, cilat janë të veçantat e Polifonisë shqiptare?
Një material muzikor si Polifonia është material i papërsëritshëm, që nuk gjendet në vendet e tjera. Është i pakrahasueshëm, pasi po ta kishim dhe në vende të tjera do të bënim një lloj krahasimi. Polifonia ndodhet në trevat shqiptare të Labërisë, Mallakastrës dhe nuk ndodhet në asnjë trevë tjetër, as shqiptare dhe as në botë. Ndaj është unike, specifike, e papërsëritshme. E dyta, nuk riprodhohet dot. Këto janë këngë me gjysmë-tonëshe, me çerek-tonëshe. Kur filluan të temperoheshin tingujt ton-gjysmë-ton, kjo këngë ishte përpara këtyre tingujve. Madje shumë përpara. Më kanë thënë njëherë se kur filluan piluriotët të këndonin labçe, vendçe, dikush po inçizonte. Për një moment, të gjithë si grup thanë që diçka nuk shkon, nuk ecën kënga, nuk po shtrohet. Atëherë vunë një fije bari në një vazo. Njëri prej specialistëve të grupit, marrësi, tha se ‘vetëm kur të dridhet kjo fije bari që vura në vazo, atëherë kënga ka arritur si duhet, atëherë është tamam kënga labe’. Pra është me çerek tonëshe dhe nuk riprodhohet dot. Kjo tregon se është kaq autentike, kaq e veçantë, sa është e pariprodhueshme. Edhe po të riprodhohet nga profesionistë, nuk do ta ketë frymën. Këtë frymë e kanë ata që kanë jetuar në këto vende ku këndohet, vetëm ata që janë rritur me këto këngë, vetëm ata që e marrin me ushqimin e veçantë të bukës, të rrënjëve të tokës së tyre këtë zë dhe këtë frymë. Po kështu, mund të thuhet dhe për këngën e zonave të veriut që këndohet në Tropojë, apo në zonën e Lumës, që nëse ia jep një këngëtari jugor është e pamundur të riprodhohet apo të japë ato melizmat të cilat, janë lindur me njeriun që jeton në atë krahinë. Jo strukturën, se struktura melodike transkriptohet dhe mund të këndohet nga një profesionist. Gjaku, emocioni që ka vetë kënga, nuk ia jep dot kurrë një tjetër që nuk është nga ajo trevë. Kjo është gjë që nuk shkruhet, as nuk përkthehet, as nuk mësohet. Pra, kjo nuk mësohet dot kurrë. Këto janë dy veçantitë e polifonisë.
Edhe pse ka marrë kaq emër e mbrohet nga UNESCO, edhe pse po bëhen Festivale, a mendoni se kjo këngë mund të humbasë dhe mund të zhbëhet?
Për mua kjo lloj kënge, kjo vlerë e madhe, kjo këngë kaq mbresëlënëse është nga fundi. Më vjen keq që e them por është e vërtetë, se kësaj kënge po i vjen fundi. Duhet të jemi realistë. Gjithë kjo shpërngulje e popullsisë, nga jugu në Tiranë, apo jashtë shtetit, hyrja e teknologjisë do bëjë që kjo këngë të mos trashëgohet nga brezi në brez. Do trashëgohet vetëm në ato treva ku ende jetojnë njerëz. Është me shumë siklet ta them, por si po ecin gjërat, pas disa viteve, polifonia mund të mbetet vetëm në arshivë. Nuk dua të ndodhë kurrë, ndaj po e shtroj si shqetësim. Mund të ngelet një përrallë nga e kaluara. Nuk jam pesimist, pasi ne jemi një vend që mbijetojmë, që kemi dalë fitimtarë në çdo kohë, por mënyra si po bëhet shpërngulja e popullatës, do ta sjellë këtë humbje. Unë në Tiranë takoj njerëz nga Kukësi, nga Tropoja, të cilët nuk i njohin jo vetëm këngët e trevave të tyre, por nuk njohin as fshatin nga kanë origjinën. Pra, kështu është e pamundur të trashëgohet kënga tek brezat, tek të rinjtë. Brezi duhet t’ia trashëgojë brezit, ndryshe nuk ka se si bëhet. Në këtë kuptim, unë parandiej, pavarësisht punës titanike, kërkesave ndaj polifonisë nga individë të caktuar, malli që kanë sot shumë njerëz të rritur me këtë këngë gjeniale, do vijë një ditë që kënga do harrohet. Sot në këto kushte, këtë këngë mund ta ruajnë dhe ta kultivojnë individë, biznesmenë të caktuar, që duan ta ruajnë dhe ta përcjellin në breza këtë duke investuar. Kjo mund të ndodhë të ruhet vetëm atëherë kur disa individë që e duan këtë këngë e që janë edhe biznesmenë, të investojnë në vijimësi siç investon shteti Ansamblin e Këngëve dhe Valleve. Kjo është mënyra e vetme që kjo këngë kaq e bukur të mbahet gjallë, ndryshe do humbasë. Është në rrezik dhe vihet re se shteti nuk po tregon kujdesin e duhur. Elementi i biznesit në kapitalizëm mund të bëjë investime, siç bëhet tek turizmi, apo që për arsye thjesht financiare, vetëm individë të ndryshëm do mbajnë kostumet gjallë, do mbajnë folklorin gjallë. Shteti nuk do ta bëjë këtë, jo. Vetëm individi. Personalisht, nuk kam shpresë tek shteti që do investojë për ta mbajtur gjallë polifoninë. Kjo ka ndodhur dhe në vende ku kanë humbur disa vlera, por që janë munduar t mbajnë gjallë individët, biznesmenët. Që të ruhen këto grupe, këto këngë, duhet të japin koncerte, të organizohen festivale, të ketë aktivitete të ndryshme ku të transmetohet kjo lloj kulture. Kjo nuk duhet të kufizohet me spektakle njëherë në vit, apo në takime të ndryshme vjetore. Këto grupe duhet të kenë jetë artistike të vazhdueshme. Duhet të kenë veprimtari që të mbajnë të gjallë këngën. Është shumë e shpejtuar ndoshta, por kjo këngë duhet futur nëpër shkolla, të paktën elementet më primitive, më praktikë, më të domosdoshëm, jo thjesht teorike, por qoftë edhe në lëndën e muzikës, të dëgjoheshin këto këngë të mrekullueshme. Pra, duke i dëgjuar në lëndën e muzikës në shkolla, brezi që vjen, komplet i çorientuar me këtë lloj muzike që bëhet, nuk do t’i shkojë mendja për polifoninë nëse nuk i ofrohet si lëndë mësimore. Pra, ky brez të paktën në shkolla ta dëgjojë këtë këngë, të paktën të jetë në dijeni të saj. Pra, më shumë kam shpresë tek individët që e kanë pasion, sesa tek shteti që është indiferent. Është krim të humbasë polifonia shqiptare.
Ju jeni njohur me debatin polifoni, isopolifoni. Sipas jush si duhet të emërtohet kjo lloj kënge?
E vërteta është se kjo nuk duhet të diskutohet. Është njësoj si ai diskutimi që hodhi dikush që të mos shfaqen filmat shqiptarë të regjimit komunist. Për mua kjo nuk ka shumë rëndësi. Emërtimin ia kanë dhënë ata që janë marrë me studimin e plotë të kësaj gjëje. Ata që janë profesionistë të mirëfilltë të këtij emërtimi qysh në fillesat e saj. Është njëlloj sikur sot të ndërrojmë alfabetin, të ndërrojmë gjuhën zyrtare, të ndërrojmë çdo gjë që ka vulosur koha. Ne shqiptarët kemi një prirje që duam të prishim gjërat e bukura që kemi. Ne kemi një Bulevard që ka bërë një inxhinier italian aq bukur dhe sa herë ndërrohen kryetarët e bashkive, me atë merremi. Ne duhet të bëjmë një tjetër si ky. Ne kur shohim diçka të bukur mundohemi ta tjetërsojmë dhe të përvetësojmë emrin e mirë që ka pasur. Nëse kemi diçka të bukur, atëherë duhet të ecim më tej, me diçka tjetër të bukur. Është një prirje që më duket se na vret e bukura. Por në kësi rastesh, në tjetërsimin e emërtimeve apo të diçkaje tjetër të bukur, qëndron dhe uni i artistit. Ne, në përgjithësi, muzikantët, muzikologët jemi pjesë e një mozaiku, nuk jemi i tëri ky mozaik. Secili artist në këtë Shqipëri ka dhënë një kontribut të caktuar. Ne nuk kemi këtu gjeni që të merret me të tërat, ne jemi pjesë e mozaikut. Jemi një grimcë e mozaikut, ku secili plotëson një boshllëk të vogël. Dikush në një fushë, dikush në një fushë tjetër. Kur dikush merr stafetën dhe pretendon se unë e kam bërë, unë i bëj të gjitha, me thënë të drejtën tregon mendjemadhësi, mungesë modestie, por edhe paaftësi. Një njeri i edukuar dhe i lexuar nuk e bën kurrë të marrë përsipër vlera apo gjëra që nuk janë të tijat. Njeriu, muzikanti i punës është modest deri në fund të jetës dhe pse ka dhënë një kontribut të caktuar. Koha të gjykon vetë. Ndaj them se, ky emërtim është ai emërtim që i ka dhënë populli, koha, studiuesit e tërë, gjithë ata që merren me këtë fushë. Polifonia ka emrin e saj, le të mbetet me emrin që ka.
Cilat janë problemet e muzikës shqiptare sot?
Problemi i parë i muzikës shqiptare është se mungon kritika muzikore. Jo vetëm kritika muzikore, por edhe kritika letrare. Kjo ndodh për shumë arsye… U ndërruan sistemet dhe u ngatërrua fjala diktaturë, censurë me fjalën liri pa fund. Por ne harruam se muzika e kultivuar u ndërtua pas çlirimit. , muzika e kultivuar e mirëfilltë. U krijuan orkestrat simfonike, u krijuan operat, baletet dhe shumë institucione arti. Ishte e detyrueshme në atë kohë, që arti të stimulohej, ashtu si edhe kinematografia. U vunë piketat urdhëruese. Ne kompozitorëve na thuhej që të kompozonim duke u mbështetur në folklorin tonë, në frymën e këngëve tona. Këto në fakt nuk i konceptonte gjithkush, pasi dikush i ka marrë dhe si urdhëresa, por në fakt, mua për shembull më ka bërë mirë shkuarja në Kukës. Pra, largimi nga Tirana më bëri që të njihem shumë mirë me folklorin e atij vendi, asaj zone. Pra nuk më bëri keq. Por si çdo sistem, ka patur anët negative, por nuk ka pasur të bëjë me censurën, kishte të bënte me njëfarë orientimi, ndaj dhe u krijuan operat, u krijuan baletet, u krijuan dhe shumë institucione të tjera të artit. Në njëfarë kohe u hoqën veprat klasike botërore që të viheshin në skenë veprat tona, të autorëve tanë. Shiko sot, nuk ke një balet të ri tëndin, nuk ke një operë të re edhe pse ke kompozitor të shkëlqyer, edhe pse ke muzikant shumë të talentuar, edhe pse ke koreograf shumë të talentuar apo dhe libretist për teatër shumë të talentuar. Sot nuk ka askund vepra shqiptare. Pse? Sepse nuk u jepet prioritet. Globalizmi kuptohet keq, se sot mund të prodhosh gjithçka pa hapësirë. Por jo çdo gjë që shtypet në piano, duhet të dalë në skenë. Brezi që kaloi dhe pedagogët e mi kishin një autocensurë. Nuk them se në këtë hapje të madhe të Shqipërisë nuk ka dhe gjëra të sakta. Ka! Por për këto gjëra të sakta duhet të jetë një kritikë muzikore, e cila duhet t’i evidentojë, që brezi i ri tani, t’i ketë si pika referimi se nga duhet të drejtohet, pasi janë shumë gjëra në skenë. Për të shkuar në një qytet janë shumë rrugë dhe ne duhet t’i orientojmë këta muzikantë të rinj se nga cila rrugë duhet të shkojë tek ky qytet. Ka një lloj çorientimi, që po humbasin vlerat. Ne kemi hyrë në një sistem që njeriu mund të bëjë gjithçka, por jo gjithçka duhet të dalë në treg. Duhen ato filtrat, ajo censura artistike që gjërat që nuk kanë vlerë të mos i jepen publike. Ato janë si ato ushqimet e skaduara që i heqin nga qarkullimi, nga shitja. Ndodh një fenomen se nëse mësohesh me gjëra të skaduara, nëse mësohesh me gjëra që nuk duhet të jenë në treg, atëherë kur të vjen një mall i mirë, me vlerë, na duket se ai është i skaduar. Pra, mungon kritika e mirëfilltë muzikore, profesionale, e shëndoshë, korrekte. Kur del në një skenë, në një festival, në një institucion shtetëror me një krijim jo profesional, atëherë unë nuk vë në faj autorin, por edhe median. Në këtë rast janë bashkëfajtorë, autori dhe media. Ka dhe një diçka tjetër, në Shqipëri ka një amalgamë midis profesionistëve dhe diletantëve. Kjo sepse vjen një diletant, jo amator, që ka një aftësi për të bërë muzikë dhe lidhet me një studio muzikore, me emër, profesioniste dhe diletanti paguan për të bërë një këngë. Kështu, lidhet një krushqi midis një diletanti dhe një profesionisti. Bëhet një kompromis jo i saktë, ku kompromisi është paraja. Dikush justifikohet që me këtë unë jetoj. Këtu faji është i shpërndarë, nuk është vetëm i atij që aq di, por më shumë është i pjesës tjetër, që bëhet pjesë e këtij fenomeni. Ky faj bëhet më i madh se shkohet në një media, bëhet dhe një reklamë, paguhet dhe një lek më shumë dhe faji shpërndahet në disa drejtime. Nuk ke ku e zë këtë faj. Është njësoj sikur të përziesh miellin e grurit me të misrit e të thekrës dhe pastaj ta ndash. Nuk ka sitë në botë të ndajë këtë përzierje kaq të ngatërruar…
