Alda Bardhyli
Ministrja e Kulturës, Mirela Kumbaro në një intervistë për Koha Ditore, ndalet në një bisedë të gjatë mbi dhe për gruan, si pjesë e rëndësishme e shoqërisë, po aq sa burri e së bashku me të. Ministrja e Kulturës, duke cituar Margaret Atwood thotë se “Fjalë, pas fjale, pas fjale, pas fjale bëhet Fuqi”. Më tej duke u ndalur tek femra në shoqërinë shqiptare, Kumbaro thotë se ajo qëndron në proporcion të drejtë me shkallën e emancipimit të shoqërive shqiptare në këto vende.
-“Ata do të shohin ty gjithnjë si një grua.” Margaret Atwood shprehet kështu teksa flet për autoret femra në letërsi. A e keni ndjerë këtë fjali të Ateood gjatë katër viteve që ju jeni në politikë?
Shoqëria njerëzore, jo vetëm ajo shqiptare, e ka ngulitur kaq fort këtë perceptim në ashtin e vet historik sa që do duhet shumë shumë kohë për ta ndryshuar sado pak. Për të qenë e sinqertë për sa kohë isha vetëm në ushtrim të profesionit dhe të angazhimit tim civil, e shihja por nuk e ndjeja, sepse ia dilja vetëm me punën time ta mundja këtë perceptim.
Në politikë, ku “armët” e kanë shumë të vështirë të mbahen vetëm te parimi dhe ku shpesh goditjet janë të pabesa, kundërshtari vihet në kërkim të dobësive të atij që ka përballë e që do të godasë. Kur përballë është një grua e cila s’ka dobësi atëhere i kthehen dobësisë “biblike” të të qënit femër dhe këtu Atwood ka të drejtë. Vetëm se këta katër vite më kanë treguar gjithashtu se kjo është arma – nëse mund të quhet e tillë – e meshkujve të dobët me goditje të ulëta që vijnë nga lart.
-Megjithatë politika ka qenë gjithnjë domeni i burrave, por prej kohësh duket se gratë po dominojnë këtë terren…Sa e ka përmirësuar femra në politikë, vetë politikën?
Ky është hap drejt emancipimit të shoqërisë në përgjithësi dhe jo vetëm meritë e grave që janë padyshim në krye të çdo arritjeje të tillë qytetëruese. I vë në krye të kësaj arritjeje gratë jo kur janë shumë por kur janë cilësore. Dhe fakti që sot në Shqipëri ka një qeveri që ka numrin më të madh të grave ministre jo vetëm në historinë e Shqipërisë por dhe të rajonit të Ballkanit, është provë e cilësisë, e emancipimit të forcës politike që ka ndërtuar këtë qeveri dhe padyshim edhe e shoqërisë shqiptare që ka votuar një shumicë politike që krijon hapësira për protagonizmin e gruas në qeverisje e vendimmarrje.
Por kjo mbetet vetëm një betejë e fituar dhe jo një fitore finale. Shoqëria shqiptare është ende shumë larg fitores së luftës për emancipimin e shoqërisë së vet. Sepse lufta për emancipim dhe qytetërim është luftë graduale dhe ecën me shpejtësinë e Fjalës së arsimuar që do kohën e vet.
-Në fushatën që bëri gjatë kandidimit për presidente ish sekretarja amerikane e shtetit Hillary Klinton, u shpreh se ishte një feministe, cka tregonte se “feminizmi” nuk ka mbaruar, dhe gratë duket se kanë ende mure me të cilat përballen për të drejtat e tyre…?
Të them të vërtetën, në përgjithësi kjo fjala “feministe” më ka bezdisur dhe as veten s’e kam quajtur ndonjë herë të tillë, madje as nuk e përdor në fjalorin tim. Po kështu nuk kam menduar e as besuar ndonjëherë se emancipimi i shoqërisë është një kauzë vetëm e grave. Lufta për të drejtat e grave apo të çdo kategorie tjetër shoqërore që diskriminohet për arsye të ndryshme duhet me domosdo absolute të shihet si kauzë e njerëzimit mbarë, e shkollës dhe e ligjit, e politikës dhe e shoqërisë civile, e burrave dhe e grave. Jo pa qëllim vendosa në krye shkollën sepse ajo është arma më e fortë: edukim, edukim, edukim. Është afatgjatë por e para. Gjithcka tjetër vetëm ndihmon për të shpejtuar ritmin por nuk e zëvendëson suksesin e edukimit dhe të kulturimit në emancipimin e shoqërisë.
-Ju vini nga bota e letrave, keni përkthyer në shqipe e një feministe të njohur si Margarite Duras… Çfarë ndryshon në feminizmin e shekullit XXI?
Unë kam përkthyer letërsinë e shkrimtares Marguerite Duras, jo feminizmin e aktivistes Marguerite Duras, siç kam përkthyer edhe letërsi të autorëve të tjerë.
Pastaj lexuesi, kritikët, edhe feministët po të doni, janë të lirë të lexojnë atë që duan të shohin më shumë në një tekst.
Do të më lejoni të mos hyj në analizat e evolucionit të feminizmit nga një shekull në tjetrin sepse asnjëherë nuk ka qenë objekt specifik as i kureshtjes time as intelektuale dhe aq më i pak asaj letrare. Unë kam lexuar dhe admiroj letërsinë e Simone de Beauvoir-it, jo thjesht se ka qenë feministe, por një mendje e ndritur e shekullit XX, një forcë e jashtëzakonshme e shpirtit dhe e dijes, siç ka qenë dhe mbetet një referencë iluminuese për mua edhe vepra e Jean-Paul Sartre dhe e gjithë filozofisë së majtë europiane, pavarësisht nëse kanë qenë burra apo gra. Secili prej tyre është një model në luftën për emancipimin dhe forcimin e pozitave të gruas në shoqëri. Luftë e gjatë kjo…
– “Burrat i duan femrat që shkruajnë. Edhe atëherë kur ata thonë jo. Një shkrimtare është gjithnjë një vënd i jashtëzakonshëm për për tu vizituar…” Margarite Duras, një shkrimtare që ju e keni sjellë në gjuhën shqipe i karakterizonte kështu femrat që shkruanin…Si është kjo bota që tërheq e femrave të shkrimit…?
Unë mendoj që kjo nuk është fuqia e femrave që shkruajnë. Kjo është fuqia e FJALËS. “Fjalë, pas fjale, pas fjale, pas fjale bëhet Fuqi”, thotë Margaret Atwood, meqë ma nisët intervistën me këtë shkrimtare. Kur këtë fuqi e ushtrojnë ato që janë më të paragjykuarat, më të sulmuarat, më të diskriminuarat, befas kjo fuqi bëhet magjepsëse se mbase nuk pritej nga publiku i ditur. Ndërsa i padituri, (qoftë se është i pafat, qoftë se është i ngratë, qoftë se e ka zgjedhur të jetë i tillë) që nuk e zotëron Fjalën stepet prej fuqisë së saj. E para ishte Fjala. Dhe mbetet e para.
– Megjithatë kjo “botë e bukur” nuk ka qënë vec e tillë për femrat shkrimtare, pasi nëse i kthehemi historisë pjesa më e madhe e tyre janë paragjykuar për shkak të shkrimit… Duke botuar dhe me pseudonime?
Ato nuk janë paragjykuar për shkak të shkrimit, por për shkak të pushtetit të Fjalës. Edhe aty ndodh njësoj si në politikë, ku të pazotët e Fjalës godasin gruan e fortë me mjetet e poshtra të paragjykimeve seksiste, sepse nuk ia dalin dot pushtetit të Fjalës. Natyrisht që kjo step e dekurajon në çdo kohë e në çdo vend njerëzit e mendjes, qofshin ata gra apo burra. Dhe gjenden rrugë të ndërmjetme për të rezistuar siç kanë qenë shkrimet me pseudonime. Shumë mirë që është shkruar me pseudonime se janë shumë më të rëndësishme se sa dorëheqja nga FJALA. Prandaj ajo ka mbijetuar edhe në kohërat më të liga. Por sot s’ka nevojë që të kemi shkrimtare që njihen me pseudonimet e tyre si George Sand apo Daniel Stern, sepse ka Oriana Fallaci, Susan Sontag, Marguerite Duras, Maya Angelou e kështu me radhë, tjetër provë e emancipimit dhe kjo.
-A mund te flasim sot ende per nje lufte mes sekseve?
E refuzoj krejtësisht këtë gjë. Asnjëherë s’ka pasur luftë mes sekseve. Ka pasur, ka dhe do të ketë luftë për emancipimin e shoqërisë, luftë për kulturimin dhe arsimimin e njerëzimit. Është i vetmi investim që nuk zhgënjen kurrë, që nuk dështon, që e kthen fitimin, që garanton paqe e kohezion social dhe zbut problemet sociale të cilat do të vijojnë të ekzistojnë për sa kohë ka të ditur e të paditur në këtë botë.
Sa për dallimin mes sekseve, është fat që natyra i ka bërë njerëzit dhe natyrën të ndryshëm. Do të ishte tmerrësisht e mërzitshme jeta dhe bota sikur të mos ishim të ndryshëm.
-Ky vit ishte dhe 100 vjetori i Musine Kokalarit një figure frymëzuese e gruas shqiptare.Po bashkë me Kokalarin më lejoni tju kujtoj një plejadë femrash shumë aktive në shtypin shqiptar në vitet 30-40, si Selfixhe Ciu, Ollga Pllumi, Afërdita Asllani, të cilat shkruanin me pseudonime në gazetat e kohës… Më pas fati i tyre qe i trishtë gjatë komunizmit…Cfarë duhet bërë për të nxjerrë në pah kontributin e këtyre femrave, por dhe për ti kthyer historisë një pjesë që i është mohuar?
Musineja s’është e vetmja në listën e grave të përsekutuara pikërisht për shkak të fuqisë së Fjalës së tyre. Por ajo simbolizon atë që thamë më sipër: sa frikë kanë pushtet okulte, sa frikë ka pushteti i dhunës, sa frikë kanë të pazotët për të mbajtur pushtetin me mjete të ndershme e demokratike para Fuqisë së Fjalës. Ajo simbolizon gjithashtu modelin e Forcës që vjen prej asaj kategorie që paragjykohet si më e dobëta dhe vritet me goditjet të ulëta që vijnë nga lart. Musineja vjen nga një familje e shquar gjirokastrite e cila ka qenë e tillë për shkak të kulturës e të lirisë së Fjalës që kanë ndërtuar e përcjellë në breza dhe që bash për këtë diktatura I goditi rëndë siç ka goditur mijëra familje shqiptare.
Është e pamundur të rikthesh jetën e mijëra shqiptarë që u zhdukën në diktaturën, është e pamundur të rindërtosh jetët e hedhura në dreq të qindra mijëra shqiptarëve që dolën fizikisht, mendërisht, shpirtërisht të dërrmuar nga ajo gjëmë e historisë sonë. Por është detyrim dhe i brezit tonë që shkoi gjysmën e jetës në diktaturë ta ruajë e ta përcjellë kujtimin, shembullin, reflektimin mbi qendrësën dhe vuajtjet e familjeve dhe shqiptarëve që pësuan diktaturën. Është detyrë e angazhim i të gjithëve ne që të mos lejojmë të përdoren, siç fatkeqësisht janë përdorur nga politika e ditës në 25 vjet , që mua më duket një krim i poshtër pikërisht se është i bërë në kushtet e lirisë. Është e dosmosdoshme që t’i mbajmë gjallë në peizazhin e shoqërisë së sotme shqiptare se e keqja nuk duhet harruar, përndryshe ajo do të përsëritet.
-Nëse do kishe mundësi të takoje sot Musine Kokalarin, cfarë do bisedoje?
Do ta pyesja për poezinë e saj “Sikur të isha një lule” dhe do të flisnim në dialektin tonë të përbashkët gjirokastrit.
-Çfarë mendoni se qe komunizmi për femrat?
Një diktaturë si për të gjithë shqiptarët, që edhe emancipimin tentoi ta bënte me dhunë duke forcuar rolin në dukje të gruas por duke i dërrmuar asaj pushtetin e Fjalës së lirë.
Megjithatë duke patur parasysh nivelin e thellë të padijes dhe shkallën e ulët të arsimimit të shoqërisë dhe të gruas shqiptare pas Luftës së Dytë Botërore, programet për shoqërizim dhe arsimim të detyruar patën pasojat pozitive në punësimin dhe kulturimin e gruas shqiptare, duke prodhuar në fund të fundit edhe armën që iu kundërvu diktaturës përmes revoltës nga një popull i shtypur por i ndërgjegjësuar për ta përmbysur atë.
-8 marsi. Psh. Dita e sotme cfarë ju kujton?
Ritualin e ngulitur tashmë në shoqërinë shqiptare që nga koha e diktaturës ku më shumë festohet se reflektohet për arsyet që e prodhuan këtë datë dhe që vijojnë të mbeten gjallë, dhe ku gabimisht gratë shkëputen nga burrat ndërsa do të duhet të ishim më shumë se kurrë bashkë.
–Si e sheh femrën shqiptare sot, Shqipëri-Kosovë-Maqedoni?
Në proporcion të drejtë me shkallën e emancipimit të shoqërive shqiptare në këto vende.
-A vazhdon gruaja të jetë në hapësirat shqiptare një seks i dobët?
Po të isha në vendin tuaj, s’do e përdorja ose të paktën do e kisha vënë në thonjëza këtë etiketim, sepse nuk është veçse një metonimi për të thënë “në pozita të diskriminuara”. Është një klishe që përdoret fatkeqësisht edhe nga vetë grate, por që në fakt keqedukon perceptimin publik mbi gruan.
Refuzoj t’i përgjigjëm kësaj pyetje, sepse nuk e njoh këtë klasifikim.
-A ka një grua që ju frymëzon në histori dhe cila është ajo?
Nuk kam idhuj as në histori dhe as në letërsi. Studjoj dhe ndjek modele të mira për veprat që kanë prodhuar e lënë pas, qofshin burra apo gra.
E vetmja grua të cilës i përulem deri në fund të jetës është nëna ime.
-Nëse do sugjeroje një libër nga një autore femër, cili do të ishte?
“Një burrë” i Oriana Fallacit
-Po një këngë të kënduar nga një grua?
“Woman” nga John Lenon ( qesh)…
